‘De Russische Burgeroorlog was opvallend wreed’

De Russische Burgeroorlog leidde tot totale chaos. Jarenlang stond het land in brand, van Sint-Petersburg tot Vladivostok en van Archangelsk tot de Krim. De Britse militair historicus Antony Beevor beschrijft in zijn nieuwste boek hoe de Rode en de Witte Legers elkaar bevochten. Het conflict had volgens hem enorme consequenties. ‘Wat er toen gebeurde, verklaart de polarisatie die je daarna ziet tussen links en rechts, tussen communisten en fascisten.’

In 1917, terwijl de Eerste Wereldoorlog nog in volle gang was, ging het tsaristische regime in Rusland ten onder. In oktober van dat jaar grepen de bolsjewieken er de macht en barstte er een burgeroorlog los, die 12 miljoen mensen het leven zou kosten. Antony Beevor beschrijft in Rusland. Revolutie en burgeroorlog de vier jaar durende strijd, tot Lenin en zijn partijgenoten het pleit definitief in hun voordeel wisten te beslechten.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Hun opponenten hadden zich verenigd in het Witte Leger, dat werd gesteund door de geallieerden: Groot-Brittannië, Frankrijk en de Verenigde Staten. Overal in het enorme land vocht iedereen tegen iedereen. Boeren en burgers hadden honger en leden onder het geweld van zowel het Rode als het Witte Leger. Maar ze namen ook zelf deel aan gevechten en plunderingen. Opvallend was de wreedheid van alle partijen; opponenten werden vaak op een vreselijke manier gemarteld voor ze werden gedood. Aan de hand van bronnenmateriaal uit Russische en Amerikaanse archieven geeft Beevor de horror uitvoerig weer.

Waarom gaat u zo uitgebreid in op de gruwelen?

‘Ik wilde de verschrikkingen laten zien, omdat die periode bepalend is geweest. Wat er toen gebeurde, verklaart de polarisatie die je later ziet tussen links en rechts, tussen communisten en fascisten. Via de Russische Burgeroorlog kun je die uitleggen. Veel historici hebben zich geconcentreerd op de ideologische breuken binnen de bolsjewistische partij of hun verhouding met de andere socialisten geanalyseerd, maar ik wilde ook de militaire kant laten zien.’

Zijn burgeroorlogen altijd zo wreed?

‘De angst is vaak dat als je een ander niet doodt, je zelf de klos bent. Maar ze zijn niet altijd even wreed. De Spaanse Burgeroorlog bijvoorbeeld had niet de mate van sadisme die je in Rusland tegenkwam. Die probeer ik nog steeds te begrijpen. Sommige martelingen zijn uitgevonden door Chinezen die bij de Tsjeka, de geheime dienst, zaten en die tijdens de Eerste Wereldoorlog afschuwelijk waren behandeld door de tsaristische officieren. Er zat dus een element van wraak in. Voor een ander boek heb ik onderzoek gedaan naar het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog en daar zag je het ook: veel Russische militairen waren zo vernederd door hun eigen superieuren dat ze zich in Duitsland, Polen en Hongarije afreageerden op de bevolking. Maar de Russen zelf hebben ook het idee dat wreedheid, massavernietiging, moord op burgers en massale verkrachting op een of andere manier bij hun geschiedenis horen. In Europese oorlogen bestond die wreedheid ook – vooral in de zeventiende eeuw –, maar na de Verlichting verminderde die.’

Is verkrachting een oorlogswapen?

‘Er zijn momenten waarop het absoluut een oorlogswapen is. Maar soms is het gewoon een gebrek aan discipline en denken soldaten dat ze ermee kunnen wegkomen. Vanuit het oogpunt van het slachtoffer maakt het niet uit, maar het zegt wel wat over de mentaliteit van de dader. Ik zou het omschrijven als een oorlogswapen als het bevel van boven komt.’

In uw boek zegt een ooggetuige dat gewone vrouwen sterker waren dan de mannen. Hoe zat dat?

‘Britse militaire officieren deden dit soort observaties over het gedrag van Russische vluchtelingen. Er waren mannen die het gewoon opgaven. Terwijl hun vrouwen eropuit gingen om hun laatste bezittingen te ruilen, zodat hun familie kon overleven. Vrouwen werden gered door hun traditionele rol.’

Een van de belangrijkste personen in de burgeroorlog was Lenin. Hoe zou u hem omschrijven?

‘Als een geslepen man. Hij zag de zwaktes van anderen en wist wat hij wilde. Als er chaos is en één persoon weet absoluut wat hij wil, dan heb je wat in militaire termen een force multiplier heet, dat geeft enorm veel macht. En voor Lenin gaat de ‘grotemantheorie’ op, die leiders een bepalende invloed toekent; ik denk niet dat de bolsjewieken zonder hem zouden hebben gewonnen. Hij kon als een schaakspeler verschillende zetten vooruitdenken.

Toen Rusland onafhankelijk van de geallieerden op 3 maart 1918 met Duitsland het Vredesverdrag van Brest-Litovsk sloot, gaf Lenin op alle fronten toe. De Duitsers mochten de gebieden die ze inmiddels hadden veroverd behouden. Oekraïne en de Baltische Staten zouden onder Duitse invloed komen. Veel andere bolsjewieken wilden dat niet. Maar Lenin wist dat ze beide handen vrij moesten hebben om de Witten te kunnen wurgen en zette door. Dat dat was een van de belangrijkste beslissingen van de burgeroorlog.

Hij werd aanbeden vanwege zijn vermogen om vooruit te zien. Zijn bewonderaars hebben gezegd dat Stalin na hem verantwoordelijk was voor de gruwelen. Maar alle verschrikkingen van het stalinisme waren al aanwezig onder Lenin: de Tsjeka, de Goelag, de arrestaties en de terreur.’

Waarom was er zoveel geweld nodig?

‘Lenin zag de burgeroorlog als de scherpste vorm van klassenconflict. En hij wist dat hij alleen via een burgeroorlog het verleden zou kunnen vernietigen. Hij wilde het verleden onherstelbaar maken. Het is nu ook duidelijk dat hij het beval gaf de keizerlijke familie te doden, zodat het verleden nooit kon terugkeren. Om de macht te kunnen grijpen en te behouden had hij terreur nodig.’

Wat trok zoveel Russen in hem aan?

‘De beloften die hij deed. Je kunt zeggen dat de Sovjet-Unie was gebaseerd op drie leugens van Lenin. Hij beloofde de boeren dat ze land kregen, hij vertelde de arbeiders dat ze medebestuur kregen over de fabrieken en hij garandeerde de soldaten dat er vrede zou komen. Elke leugen was opzettelijk. In het geval van de soldaten wilde hij deelname aan een imperialistische oorlog omzetten in deelname aan een burgeroorlog, die hij weer wilde uitbreiden tot een internationale strijd. Hij hoopte dat de revolutie zou overslaan naar Duitsland. Maar dat had hij verkeerd ingeschat; de Duitse arbeiders waren niet zo revolutionair als hij had gedacht. Karl Marx maakte daar al grappen over: Duitse revolutionairen zouden in de rij gaan staan om een kaartje te kopen voor ze een treinstation bestormden.’

Het Witte Leger vormde de belangrijkste tegenstander van de bolsjewieken. Wie zaten daarin?

‘Kozakken, het Vrijwilligersleger en de tsaristische imperialisten. Die laatsten vormden het echte probleem. Dat waren reactionairen, afkomstig uit rijke families die hun eigendommen hadden verloren. Ze waren bitter en wilden wraak. Voor hen draaide het niet echt om een ideologie. Ze wilden hun bezittingen terug en geloofden dat Rusland alleen kon bestaan ​​en bloeien onder een tsaar of onder een militaire dictatuur. De generaals waren corrupt en incompetent. Als ze een gebied innamen, was de bevolking vaak eerst blij – soms kusten ze zelfs de stijgbeugels van de soldaten bij hun aankomst –, maar de Witten wisten zich al snel gehaat te maken. Ze waren net zo erg als de bolsjewieken, zo niet erger.’

Toch wilde Winston Churchil, destijds minister van Oorlog, hen steunen.  Waarom?

‘Hij had niet helemaal scherp hoe gehaat de Witten waren. Maar hij wilde de strijd in Rusland ook stoppen omdat hij vlak na het einde van de Eerste Wereldoorlog, in november 1918, bang was voor hongersnood in heel Europa. Hij vreesde terecht dat Groot-Brittannië en Frankrijk plotseling verantwoordelijk zouden zijn voor het toezicht op de rest van Europa. Tegelijk was Churchill een natuurlijke, instinctieve antibolsjewiek. Daarom wilde hij ook daadwerkelijk vechtende troepen sturen, maar al snel werd duidelijk dat dit niet mogelijk was. Dat zou tot muiterij in het Britse leger hebben geleid.

De geallieerde landen hadden elk hun eigen belangen en hun eigen kijk op de situatie, maar Engeland en Frankrijk werkten redelijk goed samen en verleenden materiële en humanitaire steun aan de Witten. Ze trokken zich terug in november 1919; toen wisten de Witten dat ze in de steek werden gelaten. Maar eerlijk gezegd hadden die toen ook al min of meer verloren en waren ze aan het plunderen geslagen.’

Veel gevechten vonden plaats op het grondgebied van Oekraïne, dat toen ook al onafhankelijk wilde zijn.

‘Er was sprake van cultureel nationalisme. Maar ze maakten geen kans. Hun leiders waren te zwak, ze hadden nauwelijks strijdkrachten. Ze hadden zelfs geen uniformen. Ze gebruikten daarvoor kostuums uit het theater van Kiev – waar de Russen hen om uitlachten. En tijdens het tijdelijke bestuur van de Duitsers hadden ze niets te vertellen.’

Waarom wilden de bolsjewieken Oekraïne uiteindelijk toch terug?

‘Lenin wilde aanvankelijk niet dat het nieuwe Sovjetregime werd belast met het chauvinisme van het oude Russische Rijk, daarom had hij volkeren zelfbeschikking toegestaan. En natuurlijk ook omdat hij geloofde dat de wereldrevolutie zich zou verspreiden. Maar hij trok de zelfbeschikking weer in zodra de bolsjewieken zich meester hadden gemaakt van de macht. Hij zag het als een tijdelijke stap.’

Spelen de gebeurtenissen tijdens de Burgeroorlog nog een rol in de huidige strijd in Oekraïne?

‘Beperkt. De standvastigheid van Volodymyr Zelenksy wordt toch vooral bepaald door wat de Russen Oekraïne nu hebben aangedaan. Dat is de echte woede. De behandeling van Oekraïne in het verleden en de hongersnoden die de Russen er hebben veroorzaakt spelen mee, maar zijn op dit moment niet de drijvende kracht. De Krim wordt een van de belangrijkste kwesties. Zelensky is vastbesloten door te gaan tot alle Russen weg zijn, ook uit de Krim. Maar voor de Russen heeft de Krim historische betekenis; ze associëren die met grootheden als Potemkin en Catharina de Grote. En voor president Poetin betekende de inname van de Krim in 2014 zijn grootste triomf. Dat maakt dat de oorlog langer zal duren. Als Rusland de Krim verliest, zal dat tot de val van Poetin leiden.’

Kan Poetin van Lenin leren?

‘Lenin kon strategisch denken, Poetin niet. Hij heeft het tegenovergestelde bereikt van alles wat hij van plan was. De incompetentie van Poetin blijkt ook uit de manier waarop hij, net als Hitler in de Tweede Wereldoorlog, het slagveld begon te micromanagen. Hij begon zich te bemoeien met de plaatsing van afzonderlijke bataljons en probeerde de taak van de generaals over te nemen. Inmiddels hebben die hem duidelijk gemaakt dat hij dat niet moet doen en bemoeit hij zich er iets minder mee.’

Hoe zou het kunnen aflopen?

‘Dat weet ik niet. Ik claim geen grotere vooruitziendheid of bekwaamheid. Ik vind het eigenlijk altijd nogal ironisch dat historici in nieuwsprogramma’s constant wordt gevraagd de toekomst te voorspellen, terwijl ze natuurlijk alleen maar het verleden hebben bestudeerd. Maar ik verwacht niet dat Poetin wordt vervangen door een liberalere leider. Er komt geen opstand in Rusland, zoals in 1917. Dat is ondenkbaar. Misschien wel een soort paleisrevolutie. Al is geen van de mannen die voor opvolging in aanmerking zouden komen een verbetering. Je ziet nu de opkomst van Jevgeni Prigozjin van de paramilitaire organisatie Wagner-groep, wat heel beangstigend is. Hij is een schurk van het zuiverste water. Het kan zijn dat het leger uiteenvalt en er verschillende warlords opkomen – dat is een van de dingen die Poetin tegen zichzelf heeft bereikt.

Een ander probleem is dat grote delen van het land op zichzelf niet levensvatbaar zijn. Rusland heeft geen natuurlijke industrie behalve op energiegebied. En nu heeft Poetin ook zijn eigen exportmarkt volledig vernietigd. De delen die nog energie produceren zullen vasthouden aan het weinige dat ze hebben, de rest wordt aan zichzelf overgelaten. De ineenstorting van het leger en de Russische Federatie zouden tot een humanitaire ramp kunnen leiden. En de vraag is hoe je moet omgaan met de instorting van zo’n groot land.’

Kan de instabiliteit tot een nieuwe burgeroorlog leiden?

‘Niet op dezelfde manier als een eeuw geleden en niet met dezelfde scheidslijnen. Maar er zal worden gevochten en er zullen krijgsheren zijn. Er komt in elk geval een machtsstrijd. Het is onmogelijk om precies te voorspellen hoe het zal uitpakken. Het is alsof het ijs al begint te barsten, maar je nog niet weet in welke stukken het uiteen zal vallen.