Nadine Akkerman: ‘Je komt overal complotten tegen’

De archieven bieden u een sensatie? 

‘Misschien maak ik een heleboel historici nu boos, maar veel geschiedkundigen hebben iets voyeuristisch in zich. Ik ben natuurlijk geen historicus, maar voor mij geldt hetzelfde. Ik lees de persoonlijke documenten van iemand. Dat die iemand al lang dood is, mag het misschien wat minder erg maken, dat wroeten in andermans leven is wel een bepaald soort bezigheid. Je leest soms brieven waarin staat dat de ontvanger ze na ontvangst maar beter kan vernietigen, en dat is dus niet gebeurd. Als je vandaag een correspondentie met iemand voert, denk je er misschien niet bij na, maar over pakweg 100 jaar kan iemand anders daarin gaan wroeten. Mits de brieven bewaard blijven.’ 

U ziet de geschiedschrijving als een primair mannelijke overlevering. Gaat u voor de correctie? 

‘Eerder schreef ik Invisible Agents. Dat belicht vrouwelijke spionnen in de zeventiende eeuw die niet serieus worden genomen. Ze kunnen geen spion zijn, want ze zijn vrouw, een naïviteit waarvan ze trouwens dankbaar gebruik maken. Ik schrijf bij voorkeur over een onderwerp waar nog niemand anders over heeft gepubliceerd. Dan blijkt dat je vaak bij vrouwen uitkomt. Het is heel interessant om hun aandeel in de geschiedenis te reconstrueren.’ 

Wat kan het veranderen aan alles wat we nu weten? 

‘We zijn nog maar net begonnen met het beschrijven van de vrouwelijke rol in de geschiedenis, dus het is lastig om zekerheden te verkondigen. Maar hoe meer vrouwen aan bod komen, hoe duidelijker het beeld zal worden.   

Ik speel op dit moment met de gedachte om mezelf uit te dagen. Ik wil een grote figuur kiezen uit de Engelse geschiedenis: George Villiers, markies en later de 1ste hertog van Buckingham, heeft rond 1620 misschien wel meer macht dan de koning. Hij verzamelt veel vrouwen om zich heen en gunt ze belangrijke posities. Als de hertog in 1628 wordt vermoord, blijven zij zitten. Dat loopt een beetje door tot 1650. Naar de correspondentie van die vrouwen heeft nog nooit iemand gekeken. Die zou ik willen verzamelen om te ontdekken: als ik nou een biografie van Buckingham ga schrijven door de ogen van deze vrouwen, komt er dan een ander beeld uit? Daar ben ik zelf erg nieuwsgierig naar.’ 

Durft u de gok aan? 

‘Historici hebben erg de neiging gehad om de politiek te bekijken vanuit het parlement, dus vanuit daaraan gerelateerde documenten. De persoonlijke verhalen die de beweegredenen voor politieke beslissingen kunnen verklaren, spelen daarbij minder een rol. Dus als je de persoonlijke correspondenties bekijkt van die vrouwen, kan er best een ander beeld van Buckingham ontstaan. Al geef ik toe: het is vooralsnog theorie.’ 

Als het om spionage gaat maken de dossiers ook achterdochtig, zei u eerder. Hoe bedoelt u dat? 
‘Je moet je natuurlijk inleven in de mensen over wie het gaat. Spionnen liegen. Je komt overal complotten tegen. Daar moet ik soms van bijkomen. Als iets belangrijk is, kun je gaan denken: waarom ligt dit eigenlijk hier, waarom heeft er nog niemand anders naar gekeken, waarom is het indertijd niet vernietigd? Het roept ineens vragen op. Maar goed, archiefbezoek zorgt in mijn geval vaak voor veel werk. Je moet oude brieven transcriberen om te beoordelen of je er wel of niet iets aan hebt. Als ik daar weer een paar maanden zoet mee ben, kan ik mijn eigen vraag – waarom is dit nog niet eerder gedaan? – heel goed beantwoorden.’ 

Werkt die achterdocht door in het dagelijks leven?        
‘Daar heb ik nooit zo bij stilgestaan. Maar ik schrijf veel over diplomatie. Die speelt een belangrijke rol in de spionage, dus je gaat wel nadenken over het politieke spel. En dat is ook in de universitaire omgeving handig, want dat is een heel politieke wereld. Misschien geldt hetzelfde voor het bedrijfsleven, maar dat ken ik niet. In de universitaire wereld is het in elk geval goed om van allerlei gevoeligheden en belangen op de hoogte te zijn. Je moet het speelveld overzien, beseffen wat de beweegredenen van mensen zijn.’ 

Diplomatie, politieke machinaties, gevoelige documenten, intrigerende codes: het zijn de ingrediënten van Spycraft. Akkerman en Langman belichten spionagetechnieken uit de zestiende en zeventiende eeuw tot in detail. Bovendien illustreren ze met kleurrijke scènes het liegen en bedriegen: hoe handschriften worden vervalst, gecodeerde brieven worden gekraakt, de gifbeker wordt gevuld of moorden worden beraamd.   

Tussen 1558 en 1660 volgt aan de overzijde van de Noordzee het ene  (veronderstelde) complot op het andere. Een groot deel van die tijd voert koningin Elizabeth I een terreurbewind. Ze krijgt hulp van een hofhouding die bij haar in de gunst probeert te blijven. Neem secretary of state Francis Walsingham. Om zijn vorstin, en zeker ook zijn eigen positie, te beschermen, huurt hij een handschriftdeskundige en vervalser, een geheimschriftexpert, een codebreker en andere specialisten in. Het zijn de spionnen van hun tijd. Katholieke troonbestormers, buitenlandse onruststokers als de Spaanse koning Filips II en de paus incluis, corresponderen vaak in gecodeerde brieven over hun boze plannen.   

Is Walsingham Engelands eerste echte spionagechef?  
‘Dat wordt gezegd. Ik ben het er deels mee eens. Je hebt in zijn tijd meerdere spionnenbazen. De graaf van Essex is er eentje, de graaf van Leicester ook. Alle grote mannen aan het hof, de ministers, hebben hun eigen spionnen om Elizabeth als eerste te kunnen informeren en te worden beloond. Ze zijn elkaars concurrenten. Iedereen houdt iedereen in de gaten. Naar ik heb gehoord hangt er van Walsingham wel nog altijd een geschilderd portret bij MI5.’  

Wat is zijn rol in het zogenoemde Babington Plot (1586), het plan om Elizabeth I te vermoorden?  

‘Mary Queen of Scots, zelf katholiek, wil haar verre protestantse nicht van de troon verdrijven. Ze zit dan al enkele jaren gevangen, al kun je dat woord tussen aanhalingstekens zetten. Mary mag haar kasteel of landhuis niet verlaten, maar heeft nog wel haar eigen secretarissen en hofhouding. Haar hele  correspondentie wordt bekeken door Walsingham. Hij laat de codes kraken, de geheimschriften ontcijferen. Mary krijgt van allerlei mensen aanbiedingen om Elizabeth uit de weg te ruimen. Als zij op papier “ja” zegt, is dat een reden om haar definitief uit te schakelen, te executeren. Walsingham lokt die reactie uit. De boodschapper die Mary vertrouwt werkt voor hem. Het is een smerig spelletje.’    

Waarom staat de periode 1558-1660 centraal in Spycraft? 

‘In die tijd beleeft de spionage in Engeland een ontwikkeling: van amateurisme naar een geoliede machine. In zo’n woelige fase kun je veel dingen ontdekken. Walsingham begint met een man die van vele markten thuis is: geheimschriftexpert en verzegelaar Arthur Gregory. Maar het systeem is kwetsbaar. Als iemand om welke reden dan ook wegvalt, verdwijnt alle kennis en kun je opnieuw beginnen. Aan het eind van de periode, in de tijd van Oliver Cromwell, wordt de kennis bijeengebracht en gedeeld. Dan gaan verschillende specialisten om de tafel zitten in de zogenoemde Black Chamber. Dat zie je overal in Europa gebeuren. Als er iemand wegvalt, is dat makkelijker op te vangen.’ 

Wat is in die tijd de plaats van Engeland op de wereldkaart van de spionage? 
‘Het land loopt bepaald niet voorop. De Arabische wereld gebruikt al eeuwen eerder cijfercodes en geheimschriften. Dat voltrekt zich buiten het zicht van het Westen. In Europa zijn Italië en Spanje veel daadkrachtiger dan Engeland. In Venetië bijvoorbeeld vergiftigt de regering zelf haar tegenstanders. In Engeland komt het tot executies, zie Mary Queen of Scots, maar wordt tenminste nog een poging gedaan om bewijzen te verzamelen. Al gebeurt dat niet altijd even chic.’ 

Werken Engeland en de Republiek samen? 
‘Jazeker. Ze wisselen informatie uit om meer grip op de gezamenlijke Spaanse vijand te krijgen. Als de ene regering een boodschap niet gedecodeerd krijgt, wordt die doorgestuurd naar de andere. In Nederland is Constantijn Huygens de secretaris van de Oranjes. Hij kan cijfercodes maken en breken. Huygens kan trouwens veel meer, en hij helpt ook de Engelsen.’  

Is Spycraft een logisch vervolg op Invisible Agents? 

‘Toen dat boek over vrouwelijke spionnen in 2018 verscheen, ben ik de literaire festivals in Engeland langsgegaan. Daar kwam ik in contact met het grote publiek dat tegen me zei: boeiend hoor, dat netwerk van vrouwen, maar hoe ging het nou allemaal in zijn werk? De mensen bleken soms meer geïnteresseerd in het ontrafelen van cijfercodes en schrijven met onzichtbare inkt dan in de poppetjes. Daar was ik me niet zo van bewust. Toen ik dat hoorde, dacht ik: zo’n boek over de technieken had ik eigenlijk al kunnen schrijven vóór ik mijn onderzoek naar de vrouwen begon. Door die vraag van het publiek, maar ook vanwege verzoeken van historici of ik een code voor ze kon kraken, dacht ik: misschien moet ik het alsnog doen.’  

Hoe leerde u codes kraken? 
‘Ik heb het me tijdens het schrijven van mijn proefschrift over correspondentienetwerken eigen gemaakt, 20 jaar terug. Elizabeth Stuart (over wie Akkerman later het boek De Hartenkoningin publiceerde, red.) schreef heel veel in geheimschrift dat nog niet eerder was gebroken. Om dat te kunnen duiden ben ik samen met mijn begeleider, die er ook handig in was, aan het puzzelen gegaan. Zo zijn we stapje voor stapje verder gekomen. Je moet me wel genoeg tijd geven om een code te breken. Pete kan het inmiddels ook. Voor Spycraft hebben we alles samen gedaan. 

Je gaat op zoek naar een moment waarop iemand een fout maakt. Dus als de hele brief in normaal schrift is geschreven, maar het onderwerp van de zin staat in een cijferalfabet dan heb je een begin. Tenminste als je genoeg context hebt uit andere brieven. Je vertaalt de cijfers naar letters en constateert bijvoorbeeld: dit betreft de hertog van Buckingham. Dan heb je al veel letters te pakken. Het wordt een soort van cryptogram dat je gaat invullen. Het is een kwestie van vergelijken én van frequentieanalyse. De ene klinker of medeklinker komt in een brief veel vaker voor dan een andere. Als een cijfer heel vaak wordt herhaald, zou dat best eens de “e” kunnen zijn.’   

Stuitte u nog op verrassingen? 

‘We hadden het idee: laten we kiezen voor grote complotten die de mensen in Engeland al goed kennen, zoals het Babington Plot. Dan hoeven we het verhaal niet meer voluit te beschrijven, maar kunnen we op de technieken ingaan. Vervolgens bleek dat als je die technieken doorgrondt, de bestaande verhalen niet meer overeind blijven. Niet alles kan gelopen zijn zoals gedacht en beschreven. We moesten op zoek naar ondersteunend bewijsmateriaal, de archieven weer in.    

Ik ben er verbaasd over – in het algemeen – hoeveel we nog niet weten, hoeveel we nog moeten uitzoeken. Je denkt dat sommige verhalen op een bepaalde manier in elkaar zitten, maar als je dieper gaat graven kantelt er van alles. Van Mary Queen of Scots wordt altijd gezegd dat ze dom was, dat ze niet wist wat ze wilde. Als iemand haar vraagt of hij Elizabeth I moet omleggen, moet ze daar een week over nadenken, zo wil het verhaal. Maar dat klopt dus niet. Mary weet onmiddellijk wat ze wil. Het is de fysieke complexiteit van de zaak die haar antwoord ophoudt. Het duurde in die tijd dagen voor je een brief, dus de vraag, had gedecodeerd en een gecodeerd antwoord terug kon sturen. Er valt nog zoveel aan bekende verhalen te veranderen, dat maakt het heel erg spannend.’  

Akkerman en Langman hebben de truc met het ei – beschreven aan het begin van dit interview – maar ook andere spionagetechnieken zelf geoefend. ‘We hebben geen gevaarlijke experimenten uitgevoerd, hoor. Je moet meer denken aan het testen van onzichtbare inkt en het vervalsen van zegels.’   

In het laatste hoofdstuk van Spycraft bedienen ze de thuisknutselaar met enkele handleidingen voor trucs die gevaar voor vingers noch hart opleveren. Niettemin gaan ze vergezeld van een disclaimer, lichte scherts incluis: veel succes, de auteurs wijzen elke wettelijke aansprakelijkheid af.