1572: Keerpunt in de Opstand

Oranje zette zich aan de somberste brief uit zijn correspondentie, aan zijn enige nog overgebleven broer, Jan van Nassau. Twee jaar nu – sinds 1572 – hadden de Nederlanders en de familie Nassau zonder noemenswaardige buitenlandse hulp gestreden; deze veldslag toonde aan hoe uitzichtloos het allemaal was. De verliezen, zowel persoonlijk, militair als financieel, waren te groot. Hij was murw.

Zo kwam het dat de prins, die toen al ‘de Zwijger’ werd genoemd omdat hij nooit zijn innerlijk toonde, zich deze regel liet ontvallen: ‘Ik wil u wel openlijk bekennen, dat mijn hoofd zo omloopt van onnoemlijk veel zaken, en ook van rouw en zwaarmoedigheid […] dat ik nauwelijks nog weet wat ik doe.’ De regisseur van de opstand die het niet meer wist – nogal een bekentenis. Zijn broer heeft die brief nooit gelezen, want hij werd door de Spanjaarden onderschept. De toenmalige landvoogd en bevelhebber der Spaanse strijdkrachten in Brussel, Luis de Requesens, las de ontboezemingen van zijn vijand en sprong een gat in de lucht. Als de Oranjevlag er zo bij hing, kon de oorlog weleens vlug voorbij zijn.

Wie midden in de geschiedenis zit, ziet niet waar die heen gaat. Zowel Oranje als Requesens peilde hun kansen en zat ernaast. Requesens zou weinig voor de Spaanse zaak betekenen, en vrij spoedig na zijn aankomst sterven. Oranje ging weliswaar niet zijn vrolijkste levensfase in, maar leek in zijn brief helemaal over het hoofd te zien dat er al iets groots tot stand was gebracht. Zoals een parel zich vormt rond een zandkorrel, zo hadden in 1572 gebeurtenissen de kiem gelegd voor een opstand die het tachtig jaar zou uitzingen, en waaruit de latere Republiek ontstond.

Staatkundig kan de Republiek misschien moeilijk een parel worden genoemd, en de glans van succes zou nog een poos op zich laten wachten. Toch werd de basis voor dat succes gelegd in 1572. Alle reden om dat jaar nader te bekijken.

In het voorjaar leek de Spaanse heerschappij in de Lage Landen onbetwist. De voorganger van Requesens, de hertog van Alva, regeerde met straffe hand. Hoge belastingen, waarvan de Tiende Penning het meest gehaat was, drukten op de stedelingen en de opstandige adel was met de Bloedraad de voet op de nek gezet. Gevolg was onder andere dat de strijd zich naar de zee had verplaatst. Grote groepen lagere adel waren scheep gegaan, bekwaamden zich in de piraterij, en noemden zichzelf ‘watergeuzen’.

Verschillende veldtochten van Willem en zijn broers waren voor 1572 gestrand of afgeslagen, en hoewel de Nassaus hun complete kapitaal spendeerden aan legers, had de prins van Oranje nog weinig op het strijdtoneel gepresteerd. Op 1 april zeilde de net benoemde admiraal van de watergeuzen, de heer van Lumey, voor Den Briel langs toen hij vernam dat het stadje geen Spaanse bezetting van betekenis had. Diezelfde dag riep Lumey Den Briel uit tot stad van Oranje. Het had allemaal weinig om het lijf gehad als dit niet was gevolgd door een stormachtige bijval. Binnen de kortste keren spraken Vlissingen, Veere, Dordrecht, Delft, meer dan twintig steden en stadjes, zich uit voor de opstand.

Hoewel Oranje duidelijk niet op zo’n opsteker had durven rekenen, zette het hem wel aan het denken. De steun voor de opstand was een signaal dat velen het juk van de Spanjaarden moe waren. Hij zon op een manier om de opstand een georganiseerde basis te verschaffen. Die kwam tot stand tijdens de ‘eerste vrije statenvergadering’, een gebeurtenis die een duurzame betekenis zou hebben. Oranje had de twaalf vrije steden bijeengeroepen vanwege zijn dringende behoefte aan een betrouwbare cashflow. Legers waren niet te hanteren als elke manoeuvre werd voorafgegaan door onderhandelingen over achterstallige betaling.