Strenge asielpoliticus noemde zichzelf ‘de bestbetaalde portier van Nederland’

Asielmigratie groeide in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw langzaam uit tot een hoofdpijndossier. Maar in verkiezingscampagnes ging het er nauwelijks over.

Ze excuseerde zich voor haar strengheid met de woorden: ‘Sorry, maar ik heb al zo’n vol land.’ Ze vond een strenger toelatingsbeleid nodig: ‘Nederland kan toch niet de hele wereld op zijn nek nemen.’ Elberta ‘Bert’ Haars was in haar tijd een in het oog springende bestuurder. De politica van de Christelijk-Historische Unie (CHU) was staatssecretaris van Vreemdelingenzaken in het eerste kabinet-Van Agt (1977-1981), de eerste ooit met die specifieke portefeuille.

Ambities om – zoals PVV-Asielminister Marjolein Faber tot vervelens toe herhaalde – te komen tot ‘het strengste asielbeleid ooit’ had ze niet. Speerpunt tijdens de verkiezingscampagne hoefde het onderwerp evenmin te worden. Haars wilde de zaak vooral ‘beheersbaar’ houden. Haar beleid en uitspraken leverden haar weinig vleiende bijnamen op. In en buiten Den Haag ging ze ook door het leven als ‘geharnaste kip’, ‘ijsberg’, ‘kille tante’ en ‘juffrouw Ooievaar’. 

Sommige acties tegen Haars’ beleid werden gevoerd vanuit kerken. Linksgeoriënteerde Marokkanen, die vanwege hun illegale status uitgezet dreigden te worden, voerden actie vanuit de Mozes- en Aäronkerk in Amsterdam en gingen daar in hongerstaking. Christen-Turken, die ook gedwongen het land leken te moeten verlaten, bezetten de Sint-Janskathedraal in Den Bosch.

Haars nam wel een behoorlijk aantal Vietnamese bootvluchtelingen op. Ten opzichte van mensen uit Latijns-Amerika, die wilden vluchten voor junta’s die met regelmaat tegenstanders lieten verdwijnen en vermoorden, toonde ze zich dan weer een stuk minder ruimhartig. Ondertussen nam ze openlijk een voorschot op het mogelijk uit de hand lopen van de situatie in Zuid-Afrika: in dat geval waren mensen met Nederlandse voorouders welkom. 

Zoveel zaken (bijna) tegelijk. De politisering van het vraagstuk. Dat was allemaal behoorlijk nieuw voor Nederland. Vluchtelingen kwamen tot dan toe met vlagen en meestal op uitnodiging. Vaak konden ze op een warm welkom rekenen, zoals het geval was met de mensen die kwamen na het neerslaan van de Hongaarse Opstand in 1956 en het onderdrukken van de Praagse Lente in 1968. Die ruimhartigheid had ook te maken met het dominante Koude Oorlog-denken. In andere gevallen waren de groepen klein. Plukjes Portugezen ontvluchtten de dictatuur in hun land. Aziatische Oegandezen vreesden voor hun leven onder het wrede bewind van Idi Amin.

Het minderhedenbeleid dat ondertussen tot stand kwam, kende een grote mate van versnippering. Onder meer de departementen Sociale Zaken, Binnenlandse Zaken, Buitenlandse Zaken, Onderwijs en Wetenschappen en Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk waren ermee bezig. Van goede onderlinge afstemming was weinig sprake.

Beleid ten opzichte van asielzoekers was bovendien behoorlijk opportunistisch. Er werd vooral veel geïmproviseerd als een ontwrichtende gebeurtenis elders voor de komst van mensen naar Nederland zorgde. Veel van de eerste opvang werd op in die jaren nog overgelaten aan particulier initiatief. 

Voor zijn vluchtelingenbeleid en Vreemdelingenwet greep Nederland vooral terug op het Internationale Vluchtelingenverdrag uit 1951. Dat kwam rechtstreeks voort uit de situatie net na de Tweede Wereldoorlog, toen miljoenen mensen op zoek naar een nieuw thuis door Europa doolden. 

Na een kort staatssecretariaat van Michiel Scheltema (D66) in de kabinetten-Van Agt II en III ging Virginie Korte-van Hemel, een katholieke CDA-politica, aan de slag met Vreemdelingenzaken in de eerste twee kabinetten-Lubbers (1982-1989). Haar vader Oscar van Hemel was een Belgisch musicus, die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Nederland vluchtte en anders dan de meeste van de miljoen landgenoten die met hem meekwamen nooit meer naar huis terugkeerde. Dat belette zijn dochter niet om wat strenger op te gaan treden. In een interview noemde ze zichzelf ‘de bestbetaalde portier van Nederland’.

In 1984 kwam ze met een nieuwe Wet op het Nederlanderschap. Naturalisatie werd voortaan gekoppeld aan inburgeringseisen. Samen met partijgenoten en collegaministers Elco Brinkman (Welzijn) en Hans van den Broek (Buitenlandse Zaken) schreef ze in 1986 een Nota Vreemdelingenbeleid. Belangrijk doel was het verkorten van de asielprocedure. Het kabinet wilde ook ‘echte’ van economische vluchtelingen scheiden. ‘Nederland wordt nu ook overspoeld met mensen die geen vluchteling zijn in de zin van het vluchtelingenverdrag, hetgeen ten koste gaat van bonafide mensen in nood’, zei premier Ruud Lubbers, later nog Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de VN. Ondertussen had Nederland de asielopvang al versoberd.

Strenger beleid stuitte ondertussen ook op de grenzen van het juridisch en politiek mogelijke. Steeds meer asielzoekers kwamen per vliegtuig aan. In 1988 verbood de Hoge Raad het onderbrengen van geweigerde asielzoekers in een opvangcentrum op Schiphol-Oost. De voorziening daar leek te veel op een gevangenis.

Tegen het einde van haar ambtstermijn presenteerde Korte-van Hemel een nieuwe Vreemdelingenwet. Het voorstel werd later ingetrokken, omdat het op onvoldoende steun kon rekenen in het volgende kabinet, een coalitie van CDA en PvdA.

Korte-van Hemel vond dat ze achteraf misschien te lang de post had bekleed en noemde de beslissingen die ze moest nemen ‘gecompliceerd en emotioneel’. Ze had haar eigen methode om er niet aan onderdoor te gaan: ‘De glasbak was mijn redding. Om de zoveel tijd flessen kapot gooien was mijn therapie.’

De instroom in de jaren zeventig en tachtig was in vergelijking met nu uiterst bescheiden. In 1977, het jaar van het aantreden van staatssecretaris Haars, nodigde Nederland 291 vluchtelingen uit en vroegen 452 mensen asiel aan. In het jaar van haar aftreden werden 1179 vluchtelingen uitgenodigd en was er sprake van 832 asielzoekers. In de jaren die volgden nam vooral de laatste groep in aantal toe. In 1987 meldden zich 12.987 asielzoekers. Daar zaten opvallend vaak mensen van ver weg bij, zoals uit Sri Lanka afkomstige Tamils.

Als het in de jaren zeventig en tachtig over migranten ging, draaide het meestal niet om asielzoekers. Dan stonden gastarbeiders centraal. Tijdens de rellen in de Afrikaanderwijk in 1972 richtte de woede van autochtone Rotterdammers zich vooral op de grote hoeveelheid pensions voor Turken. In de tirades van Hans Janmaat (Centrumpartij en Centrumdemocraten) waren voornamelijk arbeidsmigranten de gebeten hond. Al zette hij soms ook vraagtekens bij vluchtelingen die volgens hem al snel twee ton per stuk kostten. De SP publiceerde in 1983 een brochure om aanpassingsproblemen en segregatie aan de kaak te stellen. Volgens de partij, die volop verwijten van xenofobie kreeg, moesten de ‘nieuwkomers’ een duidelijke keuze maken: aanpassen of terugkeren naar hun land van herkomst.

Middenpartijen meden het onderwerp tijdens campagnes. Debat over asielzoekers tussen verkiezingen in ging ongeveer net zo vaak over verscherping van het toelatingsbeleid als over hardvochtigheid. ‘Wie heeft er een bestuurder nodig als die functionaris uitsluitend het boekje volgt, de regels uitvoert, wet is wet en bevel is bevel?’, schreef Het Vrije Volk in 1989 in een hoofdredactioneel commentaar, nadat een illegaal in Nederland verblijvend Surinaams meisje van zestien in een arrestantenverblijf was opgesloten. Om op nog scherpere toon te vervolgen: ‘Virginie Korte-van Hemel heet het stuk ongeluk. Het zit er namens het CDA en meent zich te mogen beroepen op de waarden van het christelijk geloof. Isoleren, dat soort onmensen, de staatssecretaris de cel in!’

Ondertussen leek er echter iets te kantelen in de Nederlandse samenleving. In 1987 werden de eerste AZC’s in de Nederlandse geschiedenis aangekondigd. Een deel van de inwoners van het Noord-Brabantse Stevensbeek en het Overijsselse Slagharen zat niet te wachten op honderden nieuwkomers in hun gemeenschap en liet duidelijk van zich horen. De aantallen asielzoekers en AZC’s zouden in de volgende decennia flink toenemen, met onder meer mensen uit voormalig Joegoslavië, Syrië en Oekraïne. Weerstand tegen hun komst klonk steeds vaker, breder en luider. Aan het begin van het nieuwe millennium verschoof het onderwerp asiel van de marges naar het middelpunt van het politieke debat, om er niet meer weg te gaan.

Openingsbeeld: staatssecretaris Korte-Van Hemel in de Tweede Kamer tijdens de behandeling van de Nota Vreemdelingenbeleid, 9 april 1987.