Home Dossiers Nederlandse politiek Hans Janmaat: monster, minkukel of martelaar?

Hans Janmaat: monster, minkukel of martelaar?

  • Gepubliceerd op: 31 oktober 2023
  • Laatste update 03 jul 2024
  • Auteur:
    Koen Vossen
  • 11 minuten leestijd
ns Janmaat loopt langs demonstranten op het Binnenhof, die tegen zijn partij protesteren, 16 september 1982.
Cover van
Dossier Nederlandse politiek Bekijk dossier

Waarom nu?

PVV-leider Geert Wilders heeft in aanloop naar de verkiezingen een aantal radicale punten uit zijn programma geschrapt, omdat hij graag wil meeregeren.

De extreem-rechtse politicus Hans Janmaat verliet 25 jaar geleden de Tweede Kamer. Nog steeds is het lastig zijn betekenis te duiden. Globaal strijden drie beelden om voorrang: van Janmaat als monster, minkukel en martelaar.

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

‘Nooit meer Auschwitz,’ stond op een spandoek vanwege de beëdiging van Janmaat op 16 september 1982. Waar Janmaat zich vertoonde, was de Tweede Wereldoorlog nooit ver weg. Hoewel zijn Centrumpartij verkondigde dat ze links noch rechts was en vooral wilde opkomen ‘voor de Nederlanders’, sprak het verkiezingsprogramma andere taal. ‘Voor de Nederlanders’ betekende vooral ‘tegen de buitenlanders’, waarmee vooral niet-westerse immigranten en gastarbeiders waren bedoeld.

Meer lezen over de Nederlandse politiek? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

De partij pleitte voor een actief remigratiebeleid en wilde alleen Nederlanders van wie de familie minimaal drie generaties in Nederland woonde toelaten tot openbare functies. In de Tweede Kamer wist Janmaat vrijwel elke bijdrage terug te brengen tot een aanklacht tegen buitenlanders en/of het Nederlandse vreemdelingenbeleid. Vooral in zijn ogen onrechtmatige naturalisaties hadden zijn warme belangstelling. Grofheden schuwde hij niet, zoals bleek uit zijn botte reactie op de Bijlmerramp. Hij hoopte dat asielzoekers daaruit vooral de les trokken dat het niet veilig was om naar Nederland te vliegen. Verder vond hij alle aandacht voor de 43 slachtoffers, veelal van Surinaamse of Afrikaanse komaf, maar overdreven.

Zijn reactie op de ernstige ziektes van collega-politici als Jan Schaefer en Broos van Erp en op het plotse overlijden van minister van Binnenlandse Zaken Ien Dales getuigden van eenzelfde gebrek aan empathie en elementair fatsoen. Pijnlijk en bizar waren uitspraken over minister van Justitie Ernst Hirsch Ballin, die volgens hem als zoon van een gevluchte Duitse Jood niet in het kabinet thuishoorde, en het Nederlandse voetbalelftal, waarin volgens hem te veel gekleurde spelers zaten.

Janmaat legt de eed als Kamerlid af, 16 september 1982. Foto: ANEFO/Nationaal Archief.

Wetenschappelijk bureau

Rondom zijn Centrumpartij hing een geur van geweld tegen buitenlanders. In februari 1980 vielen leden van de directe voorloper, de Nationale Centrumpartij, Marokkaanse immigranten aan, die in de Amsterdamse Mozes en Aaronkerk verbleven. In een partijrapport getiteld Nederland voor de Nederlanders vergoelijkte de CP tussen de regels door geweld tegen buitenlanders met een beroep op het recht op noodweer. De auteur was dr. Wim Bruyn, de directeur van het wetenschappelijk bureau van de partij en schrijver van boeken met titels als Het recht op apartheid. Inleiding tot de Nederlandse problematiek en De verdrongen rasfactor.

Rondom de Centrumpartij hing een geur van geweld

Behalve met racistische denkbeelden flirtte de CP daarnaast volgens velen ook met het fascisme. Dat bleek wel uit de toestroom van voormalige leden van de neonazistische Nederlandse Volksunie naar de partij. En uit de goede contacten die veel CP-leden hadden met de ‘zwarte weduwe’ Florrie Rost van Tonningen, een in Velp woonachtig levend museumstuk uit het nazitijdperk. ‘Het fascisme is onder de vlag van de Centrumpartij de Nederlandse politiek binnengedrongen,’ stelde Elsevier Weekblad onomwonden vast. En Nieuwe Revu had het over ‘fascisme in een keurig burgerpak’, dat ‘via de riolen van de Nederlandse samenleving’ opnieuw ‘vaste voet in het politieke en maatschappelijke bestel’ probeert te krijgen.

Verschillende prominente politici, intellectuelen en journalisten pleitten in een open brief voor een verbod van de partij ‘voor het te laat is’. Zover kwam het niet, maar wel werd Janmaat in de jaren negentig meermaals veroordeeld voor discriminerende uitingen. De opluchting was groot toen de Centrum-Democraten in 1998 de kiesdrempel niet meer wisten te halen. Een overwinning van de beschaving en de democratie, jubelden verschillende commentatoren en politici. ‘Verkiezingsfraude’ was de voorspelbare reactie van het ‘Monster’ dat in 1982 was losgelaten op het Binnenhof.

Niets bereikt

Maar was Janmaat wel zo’n monster? Was het eigenlijk niet vooral een tamelijk bespottelijke figuur zonder enig charisma en politiek talent? Moesten we niet juist blij zijn dat we Janmaat hadden als vertegenwoordiger van extreem-rechts en niet een demagogische krachtpatser als zijn Franse evenknie Jean Marie le Pen of een mediagenieke ideale schoonzoon als zijn Oostenrijkse geestverwant Jörg Haider?

Al bij zijn aankomst op het Binnenhof constateerde Elsevier dat er iets schuurde bij het beeld van Janmaat als fascistisch monster: hij zag eruit ‘als de terecht onderschatte klerk op de afdeling Debiteuren van een provinciale bank’. Het Nederlandse monster had een voorkeur voor slecht zittende pakken, was verbaal weinig begaafd, zijn kapsel deed – ten onrechte – vermoeden dat hij zich een toupet had laten aanmeten en tot overmaat van ramp droop er regelmatig speeksel uit zijn altijd wat scheve mond. In de Tweede Kamer zat hij er uiteindelijk vooral voor spek en bonen bij: hij wist in dertien jaar Kamerlidmaatschap helemaal niets te bereiken.

Demonstratie op het Binnenhof tegen  de Centrumpartij, 16 september 1982
Demonstratie op het Binnenhof tegen de Centrumpartij, 16 september 1982. Foto: ANEFO/Nationaal Archief.

Ook als partijleider was hij een mislukking. Gewapend met meer zelfvertrouwen dan zelfkennis had hij als afgestudeerd politicoloog gehoopt een belangrijke positie in eerst de Katholieke Volkspartij en vervolgens Democratisch Socialisten ’70 te verwerven. Toen dit niet lukte, belandde hij bij de Centrumpartij, waar hij in mum van tijd het leiderschap in de schoot geworpen kreeg. Vooral dankzij zijn gebrek aan leiderscapaciteiten en grillige, wantrouwige karakter viel de Centrumpartij al in 1984 in twee delen uiteen.

In zijn nieuwe partij de Centrum-Democraten bekleedde hij zo’n beetje alle belangrijke functies en omringde hij zich alleen nog met jaknikkers. Voor de Binnenlandse Veiligheidsdienst was de aanwezigheid van Janmaat de voornaamste reden om zich niet al te veel zorgen te maken over de Centrum-Democraten. De man hield hoogstpersoonlijk de groei van extreem-rechts in Nederland tegen.

Misschien wel het meest schrijnende toppunt van knulligheid waren de spotjes van Zendtijd voor Politieke Partijen. Daarin stak Janmaat, gezeten naast een bos bloemen, warrige, soms slecht verstaanbare tirades tegen van alles en nog wat af. Voor cabaretiers als Erik van Muiswinkel werd Janmaat een dankbaar object voor ridiculiserende imitaties, die soms nog bekender werden dan het origineel. Zelfs de meest fanatieke antifascisten kostte het dan ook steeds meer moeite om in Janmaat een nieuwe Hitler, Mussolini of zelfs maar een Mussert te zien.

Janmaat zag zichzelf als meesterlijke debater en uitmuntende vrouwenversierder

Toen Janmaats memoires openbaar werden, droegen die verder bij aan zijn imago van minkukel. Janmaat had ze geschreven omdat een handlezer hem een bestseller in het vooruitzicht had gesteld. Uiteindelijk bleek geen enkele uitgeverij geïnteresseerd, waardoor ze alleen zijn te raadplegen in zijn archief, dat bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam is gedeponeerd. Volgens degenen die ze lazen, toonden de memoires vooral aan hoe groot het contrast was tussen Janmaats zelfbeeld en het beeld dat bij de buitenwacht bestond. Niet alleen beschouwde hij zichzelf als een meesterlijke debater, die iedereen met haarscherpe argumenten de hoek in kon praten, maar ook als een uitmuntende vrouwenversierder. Meer dan bizar was de anekdote dat hij samen met een medium een soort voodoorituelen had uitgevoerd met de vingernagels van een fractiegenoot, die niet lang daarna inderdaad aan kanker overleed.

Met de nek aangekeken

Wanneer het beeld ontstond van Janmaat als martelaar is niet precies aan te geven. Misschien was het wel in maart 2002, toen het VPRO-programma Waskracht een curieus item maakte met Hans Janmaat verkleed als de op dat moment razend populaire Pim Fortuyn. De achterliggende boodschap was dat Fortuyn in wezen Janmaats programma verkondigde, maar dan gekleed in driedelig krijtstreeppak en met kaalgeschoren hoofd. De op dat moment lichamelijk verzwakte Janmaat liet het zich allemaal aanleunen, schoor voor het programma zelfs zijn hoofd kaal, en grapte tegen een paar allochtonen bij een haringkraam: ‘Ik ben die verschrikkelijke Janmaat.’

Drie maanden na de uitzending overleed Hans Janmaat zonder dat daar veel acht op werd geslagen. Nederland was op dat moment nog aan het bijkomen van de moord op Pim Fortuyn en de spectaculaire verkiezingsoverwinning van de Lijst Pim Fortuyn. Er ontstond nadien een nieuw soort consensus die voorschreef dat de Nederlandse politiek het immigratie- en integratievraagstuk dankzij allerlei politiek correcte taboes veel te lang op zijn beloop had gelaten. Daarbij kreeg Janmaat voor sommigen zelfs postuum de status van martelaar. Als iemand zwaar had geleden onder het als verstikkend beschouwde Nederlandse politieke klimaat van de jaren tachtig en negentig, dan was hij het wel. Zo werd het martelaarschap van Hans Janmaat onderwerp van een documentaire van Fons de Poel, van een theaterstuk van Marjolein van Heemstra en Sadettin Kirmiziyüz, en ten slotte van het boek De verschrikkelijke Janmaat van journalist Joost Niemöller.

Verschillen met Fortuyn en Wilders

Een populaire, maar nooit goed onderzochte stelling is dat de opvattingen van Janmaat nauwelijks afweken van die van Pim Fortuyn en Geert Wilders daarna. Op het eerste gezicht is daar wel wat voor te zeggen. Zo zagen ze alle drie immigratie als een belangrijk probleem en hadden ze grote twijfels over de wil van vooral islamitische immigranten om te integreren.

Over de mogelijke oplossingen toonde Fortuyn zich gematigder dan Janmaat en Wilders. Zo heeft Fortuyn anders dan Wilders en Janmaat nooit een actief remigratiebeleid bepleit of belemmeringen opgeworpen voor Nederlanders met een dubbele nationaliteit. Opvallend is dat de PVV en de Centrumpartij beide nadrukkelijk opkwamen voor dierenwelzijn en veel meer dan Fortuyn voor referenda en direct gekozen gezagdragers waren.

Het belangrijkste verschil tussen Janmaat en Wilders is hun politieke talent. Anders dan Janmaat is Wilders een volbloed parlementariër en een handig mediastrateeg. Hij heeft zich veel overtuigender kunnen profileren als martelaar van het vrije woord in de strijd tegen de islam. Als partijleider is Wilders nog meer dan Janmaat een weinig democratische controlfreak, getuige zijn beslissing om geen leden tot zijn partij toe te laten. Zo hoopt Wilders voormalige leden van de Centrumpartij en Centrum-Democraten te kunnen weren.

Het was inderdaad ook niet niks wat Janmaat tijdens zijn politieke loopbaan te verduren had gekregen. Afwisselend was hij gedemoniseerd, geridiculiseerd, doodgezwegen, justitieel vervolgd of geïntimideerd. In de Tweede Kamer gold hij als een algeheel gemeden paria, die zelf voor zijn koffie moest zorgen en weggestopt werd in een slecht bereikbaar zolderkamertje. Als hij in de Tweede Kamer het woord kreeg wendde iedereen massaal zijn blik af of verliet de vergaderzaal. In 1997 kon Janmaat het begrijpelijkerwijs niet meer opbrengen om voor een lege Tweede Kamer zijn verhaal af te steken en zag hij verder af van een inbreng bij de Algemene Beschouwingen.

Ook daarbuiten werd Janmaat met de nek aangekeken: zelfs op een reünie van zijn middelbare school was hij niet meer welkom. Zijn partijleden verging het nauwelijks beter: velen werden als melaatsen behandeld en sommigen verloren zelfs hun baan. Wie de eigen morele rechtschapenheid wilde tonen, vond in Janmaat en zijn CD steeds een makkelijk slachtoffer. Een voorbeeld daarvan is U2-zanger Bono, die bij een concert in het Nijmeegse Goffertpark een wit voetje haalde bij het publiek door als duivel verkleed Janmaat te bellen en ‘I just called to say I love you’ te zingen. Dat hij daarbij in aanwezigheid van 35.000 toeschouwers hardop het telefoonnummer van Janmaat opdreunde, werd zeer grappig gevonden.

Geen empathie

Maar veruit het ergst waren de intimidaties en het geweld waarmee Janmaat en zijn aanhang te maken kregen. In Amsterdam ketenden acht mannen een bejaard CP-lid vast aan een betonblok en een bord met het opschrift ‘racist’. In onder meer Utrecht, Boekel en Amsterdam verstoorden demonstranten op gewelddadige wijze enkele partijbijeenkomsten. Het meest beruchte incident was ongetwijfeld de door demonstranten veroorzaakte brand in een hotel in Kedichem in maart 1986. Leden van de Centrum-Democraten en de Centrumpartij waren daar bijeengekomen om te praten over hernieuwde samenwerking.

Antifascisten veroorzaken brand in een hotel in Kedichem, waar Janmaat en zijn geestverwanten vergaderen, 1986
Antifascisten veroorzaken brand in een hotel in Kedichem, waar Janmaat en zijn geestverwanten vergaderen, 1986. Foto: ANP.

De aanslag bij Kedichem

Op paaszaterdag 29 maart 1986 kwamen leden van de Centrumpartij en de Centrum-Ddemocraten bijeen in Hotel Cosmopolite in de Betuwse plaats Kedichem. Antifascistische actievoerders uit Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht verstoorden de bijeenkomst op gewelddadige wijze. Er brak brand uit. De CD- en CP-leden sloegen op de vlucht, waarbij fractiemedewerker Wil Schuurman haar been zodanig verwondde dat het moest worden afgezet. Hoewel veel actievoerders zich distantieerden van de gebruikte methoden, stelde de actiegroep Radicale Antifascisten via woordvoerder Jack van Lieshout dat ‘de gebeurtenissen in Kedichem voor herhaling vatbaar’ zijn. ‘Wij hebben de fascisten letterlijk uitgerookt.’

Hoewel de gebeurtenissen niet deverontwaardiging opriepen die ze verdienden, was er in de media en politiek geen sprake van een massaal doodzwijgen of goedpraten. Ook zijn naar aanleiding van de aanslag, anders dan wel is gesuggereerd, enkele activisten strafrechtelijk vervolgd. Een van hen kreeg een halfjaar onvoorwaardelijke gevangenisstraf.

Door de brand moesten alle bezoekers op stel en sprong het hotel verlaten: Janmaats fractiemedewerker Wil Schuurman liep daarbij een zodanig zware kwetsuur aan haar rechterbeen op dat dit moest worden geamputeerd. De aanslag werd in de media en politiek weliswaar afgekeurd, maar van massale verontwaardiging was geen sprake. ‘Het getuigt van dezelfde kwalijke mentaliteit als waarop de filosofie van de Centrumpartij berust,’ aldus het Algemeen Dagblad. In de Tweede Kamer klonk er bij monde van PPR-Kamerlid Lankhorst vooral protest over de behandeling van de aangehouden actievoerders.

Enige belangstelling naar het welzijn van Janmaat en de blijvend gehandicapte Wil Schuurman bleef uit. Niemand kwam op het idee om voor Schuurman een andere werkplek te regelen dan de niet per lift bereikbare zolderkamer, zodat ze elke dag door bewakers naar boven moest worden getild. Met terugwerkende kracht leenk ineens schaamte en verontwaardiging over de behandeling van Janmaat te overheersen. Enige postume empathie voor Janmaat leek op zijn plaats. Wie zou niet zijn bezweken onder de druk van deze massale afwijzing en intimidatie?

Acht mannen ketenden een bejaard CP-lid vast aan een betonblok

Van een werkelijke rehabilitatie was evenwel geen sprake. Zelfs Joost Niemöller, wiens boek één lange aanklacht is tegen het politieke klimaat van de jaren tachtig en negentig, kon uiteindelijk weinig goede woorden vinden voor Janmaat. ‘Janmaat begon bij de Centrumbeweging als een sarcastische, bij tijd en wijle grappige, middelmatige meestal moeizaam formulerende, kleinburgerlijke politicus, en werd een neurotische, achterdochtige, kille, bizarre en misschien wel mentaal gestoorde persoon,’ aldus Niemöller.

Zowel monster, minkukel als martelaar derhalve. Wie de ware betekenis van Janmaat wil vatten, zal het ergens binnen deze driehoek moeten zoeken. De historici van de toekomst zullen er nog een hele kluif aan hebben.

Meer weten

  • Extreem-rechts in Nederland (1998) door Joop van Holsteyn en Cas Mudde (red.) is een bundel van gerenommeerde kenners.
  • De verschrikkelijke Janmaat. Nederland en de Centrumpartij (2015) door Joost Niemöller is een onthullend boek geschreven door een controversiële journalist en twitteraar.
  • In de ban van goed en fout. De bestrijding van de Centrumpartij en Centrumdemocraten (2016) door Jan de Vetten is een degelijk proefschrift.

Openingsafbeelding: Hans Janmaat loopt langs demonstranten op het Binnenhof, die tegen zijn partij protesteren, 16 september 1982. Foto: ANEFO/Nationaal Archief

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 11 - 2023