De korte renaissance van de Roma

Hun situatie was vergelijkbaar met die van de Roma, die eveneens in slavernij hadden verkeerd. De modernisering van de Roemeense economie trof beroepen waarin de Roma actief waren. Lăutari (muzikanten), ursari (berentemmers), rudari (houtbewerkers/zakkenrollers) en căldărari (koperslagers) hadden begin jaren twintig geen andere keus dan hun beroep op te geven en zich te vestigen in de buurt van boerengemeenschappen. De Roma verhuurden zich als relatief goedkope arbeidskrachten aan de boeren of maakten zich nuttig als huishoudelijke hulp. De wisselwerking met de boeren droeg bij aan hun integratie op het platteland. In de census van 1930 gaf 87 procent van de Roma in Transsylvanië aan dat ze thuis Roemeens spraken. 

Antropoloog Aurel Boia onderzocht in 1934 de integratie van Roma in het dorp Șanț in Transsylvanië en schreef: ‘Ze hadden dezelfde religie als de andere (Roemeense) mensen van Sanț, dezelfde gebruiken (doop, huwelijk, begrafenis, begrafenisceremonies), hetzelfde bijgeloof, dezelfde gewoonten. De zigeuners, die in contact stonden met Roemenen, bleven integreren in de Roemeense gemeenschap. Ze namen hun levensstijlen over en ze namen deel aan het collectieve leven van het dorp. Aan de andere kant verbeterde hun materiële en culturele status, waardoor de kloof tussen hen kleiner werd.’ 

Ook de ontduiking van de leerplicht bracht Roma en tărani nader tot elkaar. De Roma stuurden hun kinderen sowieso niet naar school. De landarbeiders wilden dat wel, maar ze konden hun kinderen niet missen als arbeidskrachten in het familiebedrijf. Bij de invoering van de leerplicht in 1919 ging in Bessarabië nog 88 procent van de Roemeense leerlingen naar school, maar in 1926 was dit aantal gedaald tot 67 procent. In dat jaar kon slechts 6,1 procent van de Roemeense kinderen in Bessarabië lezen en schrijven. Dat was exemplarisch voor de ongeletterdheid in de rest van het land, om over het gebrek aan geletterdheid onder de Roma maar te zwijgen. 

Enkele Roma die wel intellectueel succes hadden, stichtten eind jaren twintig belangengroepen die de gemeenschap uit hun marginale positie moesten trekken. Het muzikantengilde Junimea Muzicală, in 1927 opgericht door de dirigent Grigoraş Dinicu, profileerde zich als netwerk voor lăutari die door de massaproductie van goedkope radio’s en grammofoonplaten werkloos waren geraakt. In april 1933 stond theoloog, historicus en oorlogsveteraan Calinic Popp-Şerboianu aan de basis van de eerste Algemene Zigeunervereniging in Roemenië, de AGȚR. Die hield in alle delen van het land culturele manifestaties met muziek en debat,  die duizenden bezoekers trokken. De AGȚR vroeg de Roemeense overheid om steun voor culturele initiatieven, zoals Roma-musea, -bibliotheken en -onderwijsinstellingen. Maar ook om toegankelijke medische zorg, opvang van daklozen en juridisch advies, bijvoorbeeld over de vraag hoe nomadische Roma konden overgaan op een sedentaire levenswijze. Ook bestrijding van criminaliteit onder Roma was een aandachtspunt.  

Zoals gebruikelijk in de Roemeense politiek waren Roma-belangengroepen, zoals de AGȚR, opgebouwd rondom een sterke leider. Şerboianu ondervond concurrentie van andere Roma-groepen en kreeg zelfs tegenstand binnen zijn eigen beweging. De secretaris-generaal Gheorghe Lăzăreanu-Lăzurică, eveneens een historicus, viel Şerboianu openlijk aan in de media en scheidde zich af. Hij richtte in 1934 zijn eigen beweging op, de UGRR. Een jaar na de splitsing kwam Lăzurică zelf onder vuur te liggen van een andere troonpretendent: Gheorghe Niculescu, een vermogend bloemenhandelaar uit Boekarest. Hij liet Lăzurică molesteren, dwong hem af te treden en nam zelf de macht over binnen de partij. Onder leiding van Niculescu groeide de beweging, inmiddels omgedoopt tot AGURR, uit tot de voornaamste en machtigste Roma-vereniging van het land, met duizenden leden door heel Roemenië.  

Lăzurică en Şerboianu hervonden elkaar en zetten hun politieke activiteiten voort in samenwerking met extreemrechts. Het Legioen van de aartsengel Michaël, de ultranationalistische en antisemitische beweging die met lange marsen en politieke aanslagen de politieke macht bedreigde, raakte de juiste snaar bij nationalistische Roma. De manier waarop het Legioen de Roemeense identiteit invulde, sprak hen aan. De ware Roemeen omhelsde volgens de Legionairs traditionele plattelandswaarden en hield er een eigen beleving van het orthodoxe geloof op na, verrijkt met esoterische ideeën (vooral uit India).   

Aangevoerd door de charismatische rechtenstudent Zelea Codreanu voerden de Legionairs een kruistocht tegen het modernisme, tegen het individualisme, tegen buitenlanders, tegen Joden. Het mystieke fascisme van de Legionairs was een doodscultus met bloedige inwijdingsceremonies en rituele slachtingen van tegenstanders. De spirituele binding van de Roma met het Roemeense platteland was voor de Legionairs, op enkele uitzonderingen na, reden om de groep niet uit te sluiten. 

Het legionairsblad Cuvântul publiceerde begin jaren dertig artikelen waarin het empathie uitsprak voor het leed van de Roemeense Roma, die eeuwenlang waren onderdrukt en uitgebuit. Ook prees het journaal de heldenmoed van Roma-militairen die het moederland hadden verdedigd in de Eerste Wereldoorlog. ‘Anders dan de separatistische Hongaren en Bulgaren, waren de Roma een natie die de Roemeense zaak niet zou verraden.’ 

Het Legioen, dat in januari 1938 landelijk 350.000 leden telde, was voor sommige Roma te radicaal. De bekende journalist, Ilie Rădulescu, hoofdredacteur van de fascistische krant Porunca vremii, en vermoeilijk ook een Roma, weigerde het lidmaatschap. Ook Lăzurică zag in juli 1935 meer heil in een alliantie met de fascistische Nationaal-Christelijke Partij, geleid door de dichter Octavian Goga. Zijn partij verleende niet alleen financiële steun aan Roma-burgerinitiatieven, maar zette als enige ook Roma-kandidaten op de kieslijst. Ze voorzag Lăzurică’s Roma-beweging zelfs van een hoofdkwartier in Boekarest, vanwaar de UGRR het partijblad uitbracht. Glasul Romilor was een van de zes Roma-journaals van het land. Al deze kranten publiceerden historische verhalen over de geschiedenis van de Roma en ze bespraken Roma-literatuur.  

Tijdens een massavergadering op 15 september zette Lăzurică in een redevoering uiteen dat ‘Roma geassimileerd waren in de Roemeense natie, beiden van het Arische ras, christenen, patriotten, en koningsgezinden. De Roma zijn geen vijanden en hun hart klopt niet voor andere naties.’ Volgens Lăzurică hadden de Roma zich aangesloten bij de Nationaal-Christelijke Partij ‘omdat ze een hoger niveau van menselijke waardigheid wilden bereiken en gezien wilden worden als volwaardige burgers’.      

Hoeveel partijleden en Legionairs een Roma-achtergrond hadden, bleef onduidelijk. Roma en Roemenen waren door jarenlange integratie zo vermengd geraakt dat het onderscheid niet duidelijk was. Daarnaast bleef de steun vanuit de Roma-gemeenschap voor het opkomende fascisme binnen de perken door de inspanningen van Niculescu. Hij zette Lăzurică en Şerboianu neer als demagogen die gevaarlijk spel speelden door met fascisten in zee te gaan, enkel om hun politieke ambities te verwezenlijken. Dankzij zijn contacten met de liberale regeringspartij wist Niculescu bijeenkomsten van de UGRR regelmatig te verbieden.  

De verkiezingen van december 1937 resulteerden in het premierschap van de dichter Octavian Goga, maar niet in een doorbraak van Roma-emancipatie. Goga en zijn mederegent Alexandru Cuza hadden het te druk met het implementeren van antisemitische wetgeving. De invoering van rassenwetten leidde tot een kapitaalvlucht van Joodse ondernemers en bracht Roemenië niet alleen in een economische crisis, maar ook in een internationaal isolement. Frankrijk, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie verbraken hun diplomatieke relaties met Boekarest.  

Alleen nazi-Duitsland bekommerde zich nog om Roemenië en dan vooral om de olievelden van Ploiești en de graanvelden van Bessarabië.  Vanaf het midden van de jaren dertig hadden de Duitsers gunstige voorwaarden bedongen op de aanschaf van Roemeense olie en graan. Ondertussen nestelden Duitse beroemdheden zich tussen de Roemeense jetset, met als doel de Roemeense officieren te winnen voor de Duitse zaak. Ook op het gebied van wetenschappelijk onderzoek haalden beide landen in 1939 de onderlinge banden aan. 

Antropologische studies, in het bijzonder eugenetica, kregen in Roemenië een nazistische inslag. Roemeense biowetenschappers, zoals Sabin Manuilă, voegden met hun werk een biologische component toe aan het Roemeens etnisch nationalisme. De Roemenen waren niet alleen verenigd door een spirituele beleving van het orthodoxe geloof en door taal en cultuur. Het was vooral Blut und Boden dat van Roemenen een apart volk maakte. De assimilatie van Roma in Roemeense dorpen, die door antropoloog Boia in 1934 nog werd toegejuicht als een teken van modernisering, betekende voor Manuilă juist een stap achteruit. ‘De vermenging van Roemeens en zigeunerbloed is de schadelijkste genetische factor die ons ras beïnvloedt.’ De krant Cuvântul, die in de jaren dertig nog lovend schreef over Roma, stelde in 1941 voor gemengde huwelijken te verbieden en Roma in getto’s te isoleren.  

De Legionaire beweging was in de jaren dertig verwikkeld in een machtsstrijd met andere fascistische bewegingen, zoals die van Goga, en met de overheid.  

Honderden vooraanstaandste Legionairs waren door ordediensten opgepakt en vermoord. Toen het Legioen in 1940 aan de macht kwam, noemde het volk de groepering net een aardappel: ‘Het beste gedeelte lag onder de grond.’ De nieuwe generatie Legionairs wilde bloed zien. Van koning Carol II en zijn hofhouding, van de Joden, van de Duitse minderheden en uiteindelijk ook van de Roma. 

Openingsafbeelding: Roemeense zigeuners begin twintigste eeuw. Bron: Bridgeman Images.