Home Dossiers Tweede Wereldoorlog Iconische films gaven vertekend beeld Jodentransporten

Iconische films gaven vertekend beeld Jodentransporten

  • Gepubliceerd op: 3 augustus 2022
  • Laatste update 21 mrt 2023
  • Auteur:
    Teun Willemse
  • 4 minuten leestijd
Beeld van Jodentransporten
Hitler in de Tweede Wereldoorlog
Dossier Tweede Wereldoorlog Bekijk dossier

Dirk Mulder, oud-directeur van Herinneringskamp Westerbork, schrijft in een nieuw boek dat het gangbare beeld van Jodentransporten vanuit Nederland in de Tweede Wereldoorlog moet worden bijgesteld: Joden werden meestal in personentreinen vervoerd, niet in goederenwagons. Maar die informatie is niet nieuw, zegt NIOD-onderzoeker Laurien Vastenhout. Zij hoopt dat Mulders boek de aanzet vormt voor breder en internationaler onderzoek naar de Jodentransporten.

In Buitengewone transporten. Deportaties van Joden, Roma en Sinti uit Nederland behandelt Mulder 114 Jodentransporten uit Nederland. Hij beschrijft hoe de deportaties vanuit Westerbork ordelijk en gestructureerd verliepen: er heerste kalmte en rust bij de treinen en er stonden ‘wuivende mensen’ op het perron. Van iedere deportatie bracht hij in kaart welke wagons er zijn gebruikt. Zo kwam hij tot de conclusie dat gevangenen de eerste periode van de bezetting met goederenwagons werden vervoerd, maar dat de Duitsers al snel overgingen op personenrijtuigen.

Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Volgens NIOD-onderzoeker Laurien Vastenhout was het gebruik van personenrijtuigen echter al bekend; het is meermaals op beeld vastgelegd. Het besluit van de bezetter om over te gaan op personenwagons werd volgens haar vooral ingegeven door eigenbelang. ‘De goederenwagons waren onder meer nodig voor het vervoer van materieel voor de Duitse oorlogsvoering.’

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Beeldbepalende films over Jodentransporten

Hoewel Mulders conclusie dus niet nieuw is, overheerst in de herinnering het beeld dat Joden in veewagons en goederentreinen werden weggevoerd. Dat komt volgens Vastenhout mede door scènes uit beeldbepalende films als Shoah en The last train, waarin zulke wagons werden gebruikt. Ook iconische beelden uit Westerbork droegen bij aan de beeldvorming, zoals de beroemde still van het vermagerde Roma-meisje Settela Steinbach, die vanuit een goederenwagon naar buiten kijkt.

De beroemde foto van Settela Steinbach.

‘Tot slot zijn er veel Holocaustmonumenten waar de goederenwagon centraal staat, zoals bij Yad Vashem in Jeruzalem’, weet Vastenhout. ‘De goederenwagon is ook in een aantal musea een belangrijk object, waaronder in het United States Holocaust Memorial Museum in Washington.’

Ook Mulder schrijft het stereotype beeld van gevangen in goederenwagons in zijn boek toe aan iconische beelden. Een andere oorzaak die hij noemt, is het feit dat we weten hoe het met de gedeporteerden afliep. De onmenselijke omstandigheden in de deportatietreinen pasten bij de gruwelijkheden die zich in de kampen afspeelde.

‘Losse flodder’

Dat het onderzoek naar de transporten nog altijd gevoelig ligt, blijkt uit de kritiek die volgde na Mulders boekpresentatie. Zo noemde Het Parool-columnist Marcel Levi de bevindingen een ‘geschiedkundige losse flodder’, die antisemieten in de kaart speelt. ‘Er moet echt een draadje loszitten bij een geschiedschrijver om dit soort bizarre feiten buiten hun context te verkondigen,’ schreef Levi.

Er is echter een verschil tussen nuancering en bagatellisering, stelt Vastenhout. ‘Het is belangrijk om te benadrukken dat dit op geen enkele manier afdoet aan het leed dat de slachtoffers hebben moeten doorstaan. Personenrijtuigen werden niet ingezet om het leed van de Joden te verzachten, en het leed is ook niet verzacht door de inzet van deze wagons. De deportatie naar “het oosten” en de onzekerheid die daarmee gepaard ging, was in alle opzichten een onmenselijke ervaring.’

Transnationaal proces over Jodentransporten

Vastenhout is zelf vooral verbaasd over de verenging van de discussie over de Jodentransporten naar aanleiding van Mulders boek. ‘De sterke nadruk op het feit dat er merendeels personenrijtuigen werden ingezet, laat een heel scala aan vragen en thema’s die belangrijk zijn om de transporten te begrijpen onbelicht. Er is veel dat we nog niet weten over de transporten van Joden, en andere groepen gedeporteerden vanuit Nederland.’

Zij zou graag zien dat het onderzoek naar Jodentransporten over landsgrenzen wordt uitgebreid. ‘Het is opmerkelijk dat transporten die door heel Europa werden uitgevoerd, en talloze landsgrenzen passeerden, bijna uitsluitend vanuit een nationale context zijn bestudeerd. Deportatie was een transnationaal proces: er zijn gevallen bekend van individuen die binnen Nederland tussen verschillende kampen heen- en weer vervoerd werden, of Joden die vanuit Nederland eerst naar België of Frankrijk werden gedeporteerd alvorens zij op transport werden gesteld naar “het oosten”. Een verbreding van de discussie rondom de transporten, bijvoorbeeld door de transporten in Nederland in een internationale context te plaatsen, lijkt mij zinvol.’

Dossier Tweede Wereldoorlog

Adolf Hitler en Francisco Franco
Adolf Hitler en Francisco Franco
Beeldessay

Franco liet Hitler in de steek 

Ideologisch had de Spaanse dictator Francisco Franco veel raakvlakken met de fascisten in Duitsland en Italië. Toch koos hij tijdens de Tweede Wereldoorlog niet echt voor hen.   Het was geen geslaagde ontmoeting. Nazileider Adolf Hitler zou na afloop hebben gezegd dat hij liever een paar kiezen liet trekken dan nog een keer af te spreken...

Lees meer
Landing van de geallieerden in Zuid-Frankrijk, 15 augustus 1944.
Landing van de geallieerden in Zuid-Frankrijk, 15 augustus 1944.
Artikel

Operation Dragoon: ‘vergeten’ D-Day die de bevrijding versnelde

In augustus 1944 landden 350.000 geallieerde militairen op de stranden van Zuid-Frankrijk. Meer dan een derde van hen was van Afrikaanse afkomst, maar tijdens de opmars naar Parijs werden velen gewisseld voor witte verzetsstrijders. Waarom?  Volgens een anekdote zou Adolf Hitler 15 augustus 1944 ‘de somberste dag uit zijn leven’ hebben genoemd. Hoewel een schriftelijke...

Lees meer
Rosenthal met assistent Monika Sunderman bij de show Dalli Dalli in de jaren zeventig.
Rosenthal met assistent Monika Sunderman bij de show Dalli Dalli in de jaren zeventig.
Artikel

Zelfs na zijn jeugd in nazistisch Berlijn bleef een Joodse onderduiker in Duitsland geloven 

Wat Ron Brandsteder of Mies Bouwman voor Nederland waren, was de presentator van de spelshow Dalli Dalli voor Duitsland. Hans Rosenthal was een vertrouwd gezicht op de zaterdagavond. Ondanks zijn tragische jeugd als Joodse jongen in nazistisch Berlijn, hield hij vertrouwen in het Duitse volk. ‘Er waren drie vrouwen die hem niet verraden hebben. Daarom...

Lees meer
Leni Riefenstahl geeft aanwijzingen op de set van Tiefland
Leni Riefenstahl geeft aanwijzingen op de set van Tiefland
Artikel

Was nazi-regisseur Leni Riefenstahl zo onschuldig als ze zich voordeed?

Ze werd wereldberoemd als regisseur van nazipropagandafilms. Maar over haar betekenis bestaat onenigheid. Was Leni Riefenstahl een geniale filmmaker, een feministisch icoon, een opportunist of de machtigste vrouw van het Derde Rijk? Het was 12 september 1939, anderhalve week na de Duitse invasie van Polen. In het Poolse stadje Końskie hielden Wehrmacht-soldaten een dertigtal mannen...

Lees meer