Tsjechoslowakije lokte vluchtelingen in de val met Operatie Grenssteen

‘Halt! Wer da?’ hoort Prošvic plotseling twee douaniers in Duitse uniformen roepen. Ze brengen de vluchtelingen naar een spaarzaam verlichte woning, waar mannen in Amerikaanse en Duitse uniformen hen allerhartelijkst ontvangen. Aan de muur hangen een grote Amerikaanse vlag en een portret van president Harry Truman, en op de tafel staat een fles whisky. De mannen bieden sigaretten aan – ‘Camel of Lucky Strike?’ – en geven de kinderen een stuk Zwitserse chocolade. Met hun moeder kunnen ze in een andere kamer wat uitrusten. 

De geüniformeerde mannen vertellen Jan Prošvic in het Duits dat hij in het Beierse stadje Neukirchen beim Heiligen Blut is. Om zijn ondervragers een beeld te geven van wat er aan de Tsjechoslowaakse kant van de grens zoal speelt, moet Prošvic een reeks vragen beantwoorden waarvan een verslag wordt gemaakt. Wie heeft hem helpen ontsnappen? Welke anticommunistische contacten heeft hij? Wat wil hij in het Westen gaan doen? Wat vindt hij van de communistische regering? Prošvic ondertekent het in het Duits opgestelde verslag en wordt met zijn vrouw en twee kinderen begeleid naar twee auto’s die hen naar een onderkomen verderop in Beieren zullen brengen.  

Langzaam daalt de adrenaline in Prošvic’ lichaam. Er lijkt een einde gekomen aan een hectische periode van intimidatie, pesterijen en verdachtmakingen door communistische activisten. Onmiddellijk na de communistische putsch van februari 1948 hadden zich arbeidersmilities in zijn fabrieken gevormd, die hem zijn eigendom en managementrechten ontnamen. Na de nationalisatie van zijn fabrieken hoopte de uitvinder-industrieel dat alles weer op zijn pootjes terecht zou komen; hij had meer belangstelling voor stofzuigers, strijkijzers en koffiemachines dan voor politiek. Maar vanwege de voortdurende aanvallen op zijn persoon was hij gaan twijfelen. Vluchten of blijven? 

Op een dag kreeg Prošvic bezoek van František Hejný, die zich voorstelde als ‘Jonny’ en Prošvic vertelde dat hij volgens Amerikaanse bronnen elk moment kon worden gearresteerd. Jonny bood een veilige vlucht naar het Westen aan. In die tijd ontving Prošvic ook anonieme brieven waarin hij voor ‘varken, uitbuiter, kapitalist en collaborateur’ werd uitgemaakt: ‘Al je bezittingen behoren toe aan de arbeidersklasse en jij hoort achter de tralies. Net als je vrouw met al haar bontjassen!’ En via de telefoon bereikten hem anonieme waarschuwingen: ‘Pas op! Ze willen je arresteren!’ Uiteindelijk zwichtten hij en zijn vrouw voor Jonny’s aanbod. Nu ze veilig in het douanekantoor op Duits grondgebied zijn, lijkt de vlucht naar het ‘Vrije Westen’ geslaagd en kunnen ze even op adem komen. 

Na het verhoor rijden de twee auto’s de familie Prošvic niet verder Beieren in maar stoppen voor het politiebureau van het Tsjechische Všeruby. Daar worden alle gezinsleden gearresteerd wegens ‘illegale grensoverschrijding’, ook al hebben ze geen voet op Beierse bodem gezet. Na uitputtende ondervragingen, dit keer door niet-verklede agenten van de Státní bezpečnost (‘Staatveiligheidsdienst’, StB), worden de bezittingen en kostbaarheden die ze bij zich hebben geconfisqueerd en verdwijnen ze achter de tralies.  

Een paar weken later veroordeelt een rechtbank Jan Prošvic in een schijnproces tot twee jaar dwangarbeid in een kamp in Kladno. Zijn echtgenote Jiřina komt er genadiger van af: ze heeft geen voor haarzelf belastende verklaring ondertekend, maar de communisten hebben haar chique Praagse appartement leeggeroofd en geconfisqueerd. De villa in Vonoklasy, een deftige wijk ten zuidwesten van Praag, komt met de resterende inboedel in september 1949 voor een appel en een ei in het bezit van de communistische premier Antonín Zápotocký, die in maart 1953 Klement Gottwald opvolgt als president. Jiřina Prošvicová blijft volledig berooid achter met haar kinderen. Het gezin woont aan de rand van Praag met een ernstig zieke oma in een ongemeubileerd woning zonder verwarming, toilet en stromend water.  

Prošvic en zijn familie zijn de eerste slachtoffers van een geheime misleidingsoperatie van de StB, onder de paraplunaam Akce Kámen (‘Operatie Grenssteen’), waarbij de StB in 1948 een achttal nepgrenzen inrichtte op zo’n 200 meter vóór de feitelijke grens tussen Tsjechoslowakije en de Amerikaanse Bezettingszone in Beieren. Doel van de uitlokkingen was de Tsjechoslowaakse bevolking verder te intimideren, te beroven en geruchten te verspreiden dat vluchten naar het Westen zinloos was. Amerikanen en Duitsers zouden gevluchte Tsjechen en Slowaken weer terugsturen omdat ‘ze niet zitten te wachten op communisten uit het Oosten’. ‘Jonny’, die de familie Prošvic overhaalde om te vluchten, was een agent-provocateur van de StB. 

Een van de hoofdrolspelers in deze operaties is Stanislav Liška, de politiecommissaris die Prošvic de weg heeft gewezen tot aan de namaakslagboom. Begin april 1948 heeft hij van de StB de topgeheime opdracht gekregen om het laatste huis in het verlaten Sudeten-Duitse gehucht Schneiderhof (Myslív u Všerub) te huren en in te richten als een Duits douanekantoor met een bureau voor een Amerikaanse CIC-officier. Hij is het die de Amerikaanse vlag, de fles whisky en pakjes Amerikaanse sigaretten en stukjes Zwitserse chocolade heeft geregeld. De Duitse en Amerikaanse uniformen komen uit het onuitputtelijke kostuummagazijn van de Praagse Barrandov filmstudio’s. Een van de geselecteerde agenten heeft acht jaar in de Verenigde Staten doorgebracht en spreekt Engels. De Duitse douaniers hebben Oostenrijkse en Sudeten-Duitse roots. Liška hoopt echter dat de vluchtelingen zullen merken dat er iets niet klopt in het douanekantoor: op de deuren heeft hij borden met de teksten ‘Wachzimer’ en ‘Komandant’ aangebracht met opzettelijk één letter m. Geen StB’er die dat opmerkt. 

Sinds 1946 is Liška actief als medewerker van de Tsjechoslowaakse veiligheidsdiensten, maar ook als agent voor het Amerikaanse Counterintelligence Corps (CIC). Voordat Operatie Grenssteen van start gaat, heeft hij met oud-verzetsstrijders uit de Tweede Wereldoorlog meer dan 110 (prominente) Tsjechen, Slowaken en Polen met succes over de grens geholpen. Bij de geënsceneerde vlucht van Prošvic kon hij niet anders, omdat de StB hem anders niet meer zou vertrouwen. Wel slaagt hij erin via zijn contacten aan de Beierse kant van de grens de BBC op de hoogte te brengen van Operatie Grenssteen – die maakt daar in uitzendingen melding van. Ook heeft hij de Amerikaanse ambassade in Praag ingelicht. Die komt in juni 1948 al met een publiek protest tegen het illegale gebruik van hun vlag en uniformen en stuurt op 2 juli 1948 een tweede protestnota naar het ministerie van Buitenlandse Zaken: ‘The Embassy again requests immediate steps to be taken to terminate the practice.’ 

Uiteraard ontkennen de Tsjechoslowaakse autoriteiten alles, maar de gegevens in het protest van de Amerikanen zijn zo gedetailleerd dat de StB begint te vermoeden dat er een rotte appel in hun eigen kleine kring zit. De verdenking valt begrijpelijkerwijs op Liška. Die wordt op 10 december 1948 gearresteerd en vijf maanden lang verhoord. Als hij weer vrijkomt, realiseert hij zich dat hij zijn geluk heeft vermorst. Hij besluit, samen met vrouw en kinderen, in de nacht van 11 op 12 augustus naar het Westen te ontsnappen. Voor hem een koud kunstje. 

Op 27 april 1949 ontsnapt Jan Prošvic uit het dwangarbeiderskamp in Kladno. In West-Duitsland belandt hij in de voormalige SS-kazerne Krabbenloch in Ludwigsburg, bij Stuttgart, die opvang biedt aan duizenden Displaced Persons. In het kamp loopt Prošvic midden september 1949 Stanislav Liška tegen het lijf, de man die hem heeft verraden aan de Boheems-Beierse grens. Het is bepaald geen weerzien ‘in betere tijden’. Prošvic geeft Liška aan bij de Amerikaanse kampleiding, die Liška aan de tand voelt over zijn activiteiten in het Boheems-Beiers grensgebied. 

In opdracht van zijn ondervragers schrijft hij een verslag, onder de titel Falešné hranice (‘Valse grenzen’), waarin hij uitlegt hoe hij bijna drie jaar lang voor Amerikaanse inlichtingendiensten heeft gewerkt en waaruit zijn bijdrage bestond aan het doorspelen van gegevens over Operatie Grenssteen aan de BBC en de Amerikaanse ambassade in Praag. Een aantal CIC-officieren bevestigt dat Liška actief heeft meegewerkt aan de mensensmokkel. De Amerikanen bieden hem een baan als hoofd van de politie (Chief of Police) in het vluchtelingenkamp. Die accepteert hij.  

Tot eind 1950 verblijven Liška en zijn familie in Ludwigsburg. Op 6 februari 1951 gaan ze via Bremerhaven naar Canada. De rest van hun leven zullen ze in de provincie Alberta doorbrengen. In tegenstelling tot de vluchtelingenkampen in Duitsland kan de lange arm van de StB en aanverwante organisaties hen daar niet bereiken. Eerst werkt Liška op een pluimveeboerderij, later begint hij een schildersbedrijf. Hij sterft op 24 september 1980. 

Jan Prošvic kan in 1950 eindelijk naar Groot-Brittannië vertrekken. Daar vindt hij een baan als fabrieksarbeider en leert hij Engels achter de draaibank en in de avonduren. Binnen de kortste keren stampt hij een nieuwe onderneming uit de grond – RIMA – die elektrische apparaten als barbecues, haardrogers en elektrische messen maakt. In nog geen twintig jaar worden zijn elektrische koffiezetapparaten in Groot-Brittannië immens populair. De zaken gaan zo goed dat Prošvic een huis en land kan kopen op Tenerife.  

Vanuit Engeland onderneemt hij van alles om zijn in Tsjechoslowakije achtergebleven gezin te helpen. Dochter Věra (1932) is er in juli 1949 in geslaagd naar West-Duitsland te vluchten, en zijn jongste dochter Eva bezoekt in 1963 de fabriek van haar vader in Engeland en trouwt daar in december 1968. Daarbij is haar moeder ook aanwezig.  

Na de dood van president Zápotocký, in november 1957, komt de villa van de familie Prošvic in Vonoklasy in handen van StB’ers, die de tent volledig uitwonen en leegroven. De villa – of wat ervan over is – komt pas weer in bezit van de familie Prošvic na de Fluwelen Revolutie van 1989. Jan Prošvic maakt die nog net mee. Hij overlijdt in december 1989. 

Het gehucht Schneiderhof wordt bij de versterking van de grens in de jaren vijftig met de grond gelijkgemaakt. Ironisch genoeg komt er door die grensversterking – het neerlaten van het IJzeren Gordijn – een einde aan de misleidingsoperaties van de StB.  

Pas ruim na de Fluwelen Revolutie van 1989 krijgt het onderzoek naar de initiatiefnemers en uitvoerders van Operatie Grenssteen vaart. Onderzoekers constateren dat zowel volgens de toenmalige als de huidige wetgeving de acties in Tsjechoslowakije illegaal waren. Maar de StB’ers en politici die bij de operaties waren betrokken, waren toen al bijna allemaal overleden. Spijt heeft nooit iemand publiekelijk betuigd.  

De tientallen slachtoffers zouden hun leven lang moeten leven met hun uitgelokte openhartige bekentenissen tegenover de nepagenten in wat zij dachten dat het ‘Vrije Westen’ was, waarbij ze ongewild geliefden, vrienden en kennissen in de problemen hadden gebracht en verraadden. Ze werden jarenlang opgesloten in gevangenissen en strafkampen en kaalgeplukt voor een vergrijp – ‘illegale grensoverschrijding’ – dat ze niet hadden begaan, omdat ze de echte grens nooit waren gepasseerd. 

Met dank aan Václava Jandečková. 

Openingsbeeld: Grenswacht bij de Tsjechisch-Duitse grens in de buurt van Bayerisch Eisenstein, 1958. Bron: Getty Images.