Het was een klein gebaar tijdens de Koude Oorlog: een picknick in een weide aan de Hongaars-Oostenrijkse grens om een verenigd Europa te promoten. Maar deze symbolische gebeurtenis leidde in de zomer van 1989 tot de eerste grote exodus uit Oost-Duitsland.
Zoals ieder jaar waren Oost-Duitse vakantiegangers ook in de zomer van 1989 weer massaal met hun trouwe Trabantjes naar de campings aan het Balatonmeer in het socialistische broederland Hongarije getrokken. In het land dat ook wel de vrolijkste barak van het Oostblok werd genoemd leek het altijd net wat zonniger dan thuis in de grauwe Duitse Democratische Republiek. Belangrijker voor de Oost-Duitsers: de teugels waren ook wat minder strak dan thuis.
Meer historische verhalen lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
In 1989 was er nóg een belangrijke reden om vanuit Oost-Duitsland naar vakantieland Hongarije af te reizen: het gerucht ging dat de grens met Oostenrijk er niet langer potdicht zat. Hongarije werd daarom de springplank voor een vlucht naar de vrijheid. Er bivakkeerden meer dan 100.000 Oost-Duitsers op Hongaarse bodem, vastberaden om het Oostblok te ontvluchten. Er was voor hen geen weg terug. Op Republikflucht stonden zware straffen en de Oost-Duitse regering stuurde de gevreesde staatsveiligheidsdienst Stasi achter weggelopen inwoners aan.
De Hongaren zaten omhoog met al die asielzoekers. Vooral de campings in de grensstreek waren overvol. Het Hongaarse stadje Sopron lag op een steenworp afstand van het rafelende IJzeren Gordijn in een bosrijk gebied met talloze paadjes, waarover je ’s nachts ongezien de grens tussen Oost en West kon naderen. Daarom kon het op bijzondere aandacht van Oost-Duitsers met vluchtplannen rekenen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Toen die daar op 19 augustus ’s ochtends uit hun tentjes kropen was de lucht grauw en grijs. Maar er was een bijzonder lichtpuntje: overal waar ze keken, hingen of lagen flyers. In het Hongaars én het Duits kondigden die een ‘Pan-Europese picknick’ aan; een feestelijke bijeenkomst met barbecues en biertjes, bedoeld als symbolisch pleidooi voor een Europa zonder grenzen. Een schetsmatig kaartje gaf de locatie aan.
Het idee voor de Pan-Europese picknick was twee maanden eerder ontstaan tijdens een etentje in Debrecen van het Hongaars Democratisch Forum (MDF), een piepjonge oppositiebeweging. Eregast was de Oostenrijkse diplomaat Otto von Habsburg, de laatste kroonprins van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. In zijn hoedanigheid als voorzitter van de Paneuropese Unie was hij naar Debrecen gekomen om een hartstochtelijk pleidooi te houden voor een verenigd Europa, zonder prikkeldraad en wachttorens. Aangestoken door het enthousiasme stelde een van de aanwezige Hongaren voor een gezamenlijke feestelijke bijeenkomst van Oostenrijkers en Hongaren te organiseren aan weerszijden van de Oostenrijks-Hongaarse grens, om de onzinnigheid van het IJzeren Gordijn aan te tonen.
Fotomoment met betonscharen
Amper een jaar eerder had een dergelijk voorstel al een enkele reis naar de gevangenis kunnen opleveren, maar het gistte in het communistische Hongarije en er leek ineens van alles mogelijk. De Hongaarse economie lag eind jaren tachtig op z’n gat en de Hongaren morden. Als uitlaatklep stond het regime oppositiebewegingen toe zich te organiseren én mochten Hongaren met een speciaal aan te vragen ‘wereldpaspoort’ naar het Westen reizen.
Om de economie weer op gang te helpen, werd de 40-jarige econoom Miklós Németh benoemd tot minister-president. Hij richtte zijn pijlen op het IJzeren Gordijn. Dat was volgens hem de oorzaak van de economische malaise. Zo kochten Hongaren met een wereldpaspoort op zak massaal dure consumentengoederen in Oostenrijk, waardoor alle harde valuta Hongarije uitstroomden. Het land kreeg er verder niets voor terug. Bovendien kostte het onderhoud van het hekwerk op de grens klauwen met geld.
In maart 1989 bracht Németh een bezoek aan Sovjetleider Michail Gorbatsjov in Moskou om de hervormingen die hij voor ogen had te bespreken. De Hongaarse premier stelde onder andere dat het Kremlin zelf maar moest betalen voor het IJzeren Gordijn als het dat zo belangrijk vond. Gorbatsjov antwoordde alleen dat het grenshek Némeths verantwoordelijkheid was. Die wist vervolgens genoeg.
Hongaarse grensbewakers knipten het prikkeldraad weg
Op 2 mei 1989 werd de stroom uitgeschakeld en begonnen Hongaarse grensbewakers het verroeste prikkeldraad weg te knippen. In Moskou bleef het stil en de honderdduizend Sovjetmilitairen in Hongarije bleven in hun barakken. Ook de hardliners binnen de Hongaarse communistische partij hielden hun mond.
Twee weken later verklaarde Németh officieel dat het IJzeren Gordijn in Hongarije werd ontmanteld. Toen de Hongaarse minister van Buitenlandse Zaken Gyula Horn en zijn Oostenrijkse collega Alois Mock op 27 juni een symbolisch fotomoment met betonscharen ensceneerden, moest er eerst weer een stukje hekwerk worden opgebouwd. Het feit dat de Hongaren hun hekwerk afbraken was wereldnieuws, ook in Oost-Duitsland. De grens werd nog steeds bewaakt, maar het weghalen van de fysieke barrière was voor duizenden Oost-Duitsers reden om direct naar Hongarije te reizen.
Spanningen lopen op
Daar vorderde de organisatie van de Pan-Europese picknick gestaag. Met steun van de hervormingsgezinde Hongaarse minister Imre Pozsgay had het MDF een evenement op poten gezet, waarbij de Hongaarse grenswacht een ongebruikt poortje bij een weide iets ten noorden van Sopron drie uur lang zou openen. Zo kon een delegatie uit Oostenrijk onder aanvoering van Walburga von Habsburg, de dochter van Otto, zich bij een groep Hongaren voegen om onder het genot van goulash en bier te luisteren naar muziek en toespraken.
Vrijheid blijheid was het devies. Ook de dissidente schrijver György Konrád zou spreken, terwijl zijn werk het jaar daarvoor nog verboden was in Hongarije. Toch was de organisatie niet helemaal gerust op de goede afloop. Zou Moskou zich inderdaad afzijdig houden wanneer de grens daadwerkelijk werd geopend?
Bovendien liepen de spanningen binnen het Oostblok op, omdat Oost-Duitsers niet alleen massaal afreisden naar Hongarije, maar vandaar ook daadwerkelijk Oostenrijk wisten te bereiken. Ze kregen hulp van mensen als campingeigenaresse ‘tante Ágnes’, die de grensregio als hun broekzak kenden. En Hongaarse grenswachten knepen vaak een oogje dicht. Het resultaat: Hongaarse campings stonden al snel vol met verlaten tenten en Trabantjes.
In andere hoofdsteden achter het IJzeren Gordijn werd men zenuwachtig. Wat als anderen het voorbeeld van de Oost-Duitsers zouden volgen? De Oost-Duitse leider Erich Honecker deed zijn beklag in Boedapest en was vastberaden het tij te keren. Onder de Oost-Duitse ‘vakantiegangers’ bevonden zich daarom ook talloze Stasi-agenten. Zij maakten foto’s van iedereen op de campings en noteerden ijverig kentekens. Er gingen zelfs geruchten dat de Stasi ‘mensenvangers’ inzette, die mensen meelokten naar de grens om ze vervolgens te laten arresteren.
Ondertussen wezen hulpverleners van de Orde van Malta – die banden had met Otto von Habsburg – en medewerkers van de West-Duitse ambassade in Boedapest Oost-Duitse vluchtelingen op het bestaan van de Pan-Europese picknick. Radio Free Europe maakte ook reclame. En het is inmiddels publiek geheim dat de West-Duitse concurrenten van de Stasi achter de verspreiding van de flyers zaten.
Poort naar de vrijheid
De Oost-Duitse kampeerders in en rond Sopron hadden aan een half woord genoeg. Op de dag van de picknick trokken ze met honderden naar de grens. Terwijl de officiële delegaties zich aan weerszijden van de grens verzamelden in afwachting van de openingsceremonie, stormden mannen, vrouwen en kinderen vanuit het bos op het nog gesloten poortje af.
Hongaarse grenswachten hadden opdracht gekregen op hun hoede te zijn voor eventuele Oost-Duitse vluchtelingen. Maar ze hadden geen rekening gehouden met de horde die op het houten hekwerk afstormde. En er was van hogerhand niet gezegd wát ze moesten doen met Oost-Duitsers die opdoken aan de grens.
Een dag eerder had grenswachtcommandant Árpád Bella het zware vastgeroeste slot vervangen omdat de sleutel kwijt was. Het nagelnieuwe blinkende slotje bleek nu het zwakke punt: het poortje begaf het onder druk van de aanstormende massa. Journalisten fotografeerden en filmden de uitgelaten Oost-Duitsers. Ze werden met open armen in Oostenrijk ontvangen.
Bella wist zich geen raad. Gewapend ingrijpen was uitgesloten. Er waren vrouwen, kinderen en – niet te vergeten – camera’s bij. Na de eerste golf besloot hij om zich strikt te houden aan de orders die hij wél had gekregen: hij controleerde de paspoorten van de Oostenrijkse delegatie die de Pan-Europese picknick bezocht. Ondertussen staken achter de rug van de Hongaarse grenswachten nog steeds Oost-Duitsers de grens over. Totdat de picknick voorbij was. Daarna werd de grens weer gesloten. Maar meer dan 600 vluchtelingen wisten die dag door de poort naar de vrijheid te ontsnappen.
Orbán maakt goede sier
De Hongaarse premier Viktor Orbán staat vandaag de dag bekend als dwarsligger in de Europese Unie. Maar zijn conservatief-nationalistische partij Fidesz begon in 1988 als een van de Hongaarse oppositiebewegingen. In de hete zomer van 1989 verwierf de jonge Orbán naam en faam door tijdens de herbegrafenis van Imre Nagy, premier gedurende de neergeslagen Hongaarse Opstand van 1956, Sovjetmilitairen op te roepen Hongarije eindelijk te verlaten.
Fidesz was slechts zijdelings betrokken bij de organisatie van de Pan-Europese picknick, maar de partij maakt wel goede sier met het evenement. Op de weide bij de Hongaars-Oostenrijkse grens is met Europese subsidies een ‘herinneringspark’ opgetrokken. De Hongaarse voortrekkersrol staat voorop en herdenkingen hebben steevast een nationalistisch tintje.
Tijdens de 30ste verjaardag van de picknick benadrukte Orbán dat Hongarije in 1989 de soevereiniteit over de eigen grenzen herwon. Ironisch genoeg heeft hij die de afgelopen jaren vooral gebruikt om nieuwe hekwerken op te trekken om vluchtelingen tegen te houden. Het ideaal van de organisatoren van de Pan-Europese picknick – een verenigd Europa zonder grenzen – is in Hongarije ver buiten beeld geraakt.
Beelden van de geslaagde ontsnappingspoging gingen de wereld rond. De Oost-Duitse leider Erich Honecker was furieus. Hij eiste op hoge poten dat de Hongeren onmiddellijk alle Oost-Duitsers die nog op Hongaarse bodem bivakkeerden zouden oppakken en deporteren. Maar vanuit het Kremlin klonk oorverdovende stilte. En zo lang Gorbatsjov niets deed, kon Honecker hoog en laag springen.
Németh verklaarde jaren later dat de picknick ook was bedoeld om Gorbatsjovs reactie te peilen. De toenmalige Hongaarse premier moest iets met de duizenden Oost-Duitsers, want zijn land had niet de middelen om hen op te vangen. Ze overleveren aan de Stasi, zoals decennialang was gebeurd, was zeker met deze aantallen uitgesloten. Oost-Duitsers gewoon de grens over laten steken was de aantrekkelijkste optie, maar Németh wist niet wat de gevolgen zouden zijn. De ontsnapping was daarom een welkome testcase. Volgens Németh kreeg de Hongaarse grenswacht zelfs opdracht om niet in te grijpen, maar Bella bestrijdt deze lezing.
Gorbatsjov: ‘Wie te laat komt, wordt door het leven gestraft’
Hoe het ook zij, na een periode van druk diplomatiek overleg ging een kleine maand later – op 11 september om middernacht – de grens tussen Hongarije en Oostenrijk volledig open. Zo’n 30.000 Oost-Duitsers hoefden hun Trabantjes niet langer achter te laten op weg naar het Westen. Onder druk gezet vanuit Oost-Berlijn sloot Tsjechoslowakije aanvankelijk de grens met Hongarije, maar uiteindelijk mochten Oost-Duitsers ook vanuit Praag in speciale treinen naar West-Duitsland reizen.
Na de Pan-Europese picknick ging de geest simpelweg niet meer terug in de fles. Oost-Duitsers hadden er genoeg van en demonstreerden ook massaal in eigen land. Desondanks vierde de DDR op 7 oktober haar 40ste verjaardag. Honecker deed of er niets aan de hand was, maar zijn eregast Gorbatsjov waarschuwde volgens de overlevering: ‘Wie te laat komt, wordt door het leven gestraft.’ Hij kreeg gelijk: Honecker werd afgezet en een paar weken later viel de Berlijnse Muur. Het IJzeren Gordijn werd daarna overal in Europa weggeknipt.
Meer weten
- The Picnic (2023) van Matthew Longo leest als een avonturenroman met veel ooggetuigenverslagen.
- Der erste Stein aus der Berliner Mauer (2019) door Stefan Karner en Philipp Lesiak (red.) bundelt de laatste wetenschappelijke inzichten over de picknick.
- The Year that Changed the World (2009) door Michael Meyer plaatst de picknick in het kader van het wonderjaar 1989.
Openingsbeeld: Oost-Duitsers steken de grens met Oostenrijk over, 19 augustus 1989. Bron: ANP.
