Richard Burton zorgde voor een hitsige blik op de Oost

Het is vreemd voor een man die zich dagelijks bezighoudt met de vertaling van sensuele acrobatiek, maar Burton is ongelukkig. ‘Gebroken’ schrijft een van zijn biografen zelfs. Hij voelt zich afgedankt, na vele tropenjaren in dienst van het Britse wereldrijk. Hij heeft door Afghanistan en India gemarcheerd, de oorsprong van de Nijl gevonden en door Mekka gelopen. Als vertegenwoordiger van koningin Victoria heeft hij op malaria-geïnfesteerde kusten van Brazilië en Afrika de belangen van zijn vaderland gediend. In Damascus probeerden 300 ruiters hem te vermoorden. 

Vanwege dat laatste hebben de Britten hem een nieuwe, ongevaarlijke diplomatieke post gegeven in het wat slaperige havenplaatsje Triëst, dan nog deel van het Habsburgse Rijk. Het consulaat is daar gevestigd in een wat lompe classicistische villa op een sprookjesachtige heuvel net buiten de stad. Aan de voorkant heeft Burton uitzicht op de Adriatische Zee, in de grote achtertuin van het gebouw koeren de rotsduiven. Burton en zijn vrouw Isabel zitten er graag onder een hoge boom, genietend van het mediterrane klimaat. In zijn overvolle werkkamer binnen kan Burton zich rustig toeleggen op zijn grote liefde, de vertaling van oriëntaalse erotische werken. Hij heeft als consul verder heel weinig te doen.  

Waarom dan toch die triestheid? Na een bijzonder spannend leven zijn de lichtheid en literaire opwinding van Triëst wellicht een beetje een anticlimax. Achter zijn bed hangt een wereldkaart, hij kan de verre streken maar niet loslaten. 

Richard Francis Burton wordt in 1821 geboren in een Engels-Iers patriciërsgeslacht. Zijn familie reist veel en de jonge Richard vertoont al op jonge leeftijd een talent om snel talen op te pikken. Dankzij verschillende buitenlandse verblijven spreekt hij als tiener al vloeiend Frans, Italiaans, Grieks en Romani. Dat laatste komt door een romance met een meisje uit deze ambulante cultuur.  

Burton ontwikkelt zich tot een jongeman met een overvloed aan bravado, een macho die graag harten verovert, duelleert en drinkt. Tijdens zijn studie laat hij een monumentale snor staan, die als een harige timpaan tot ver over zijn lippen helt. Het zal zijn handelsmerk worden, een aandachtstrekker op een toch al knap gezicht.  

Zijn studie Arabisch aan Trinity College in Oxford komt voortijdig tot een eind. De opvliegende Burton heeft een grote mond tegen een van de bestuurders van de gerenommeerde universiteit. Ze wijzen hem de deur. Als militair vertrekt hij dan maar naar India, uit sensatiezucht en omdat hij geen idee heeft wat hij anders wil doen met zijn leven. Tijdens zijn verblijf in India leert hij Hindoestaans, Gujarati, Punjabi, Sindhi, Saraiki, Marathi, Perzisch en Arabisch. 

Zijn talenkennis biedt hem de kans om een riskant avontuur te beleven. Verkleed als Afghaanse derwisj reist hij naar de heilige stad Mekka. Omdat je daar besneden moet zijn – wat de Ottomaanse wachters ook controleren – is hij zijn voorhuid dan al kwijt. Ook kent hij de islamitische geloofsriten, zodat hij niet zal opvallen tussen de andere pelgrims. Zijn grootste zorg is zijn schmink. Om voor een Afghaan door te kunnen gaan, heeft hij zijn hele lichaam en gezicht donkerder gemaakt. Maar in de hitte van Mekka zweet hij behoorlijk. Als iemand zijn witte huid ontdekt, zal hij dat met de dood moeten bekopen. Vandaar dat hij al na twee dagen weer vertrekt.  

Hij keert terug naar Londen als een gevierd man, Mekka kietelt als verboden stad de fantasie van menig Europeaan. Zijn beschrijving van deze reis vliegt dan ook de winkel uit; het oriëntalisme begint net op te komen als grabbelton van Europese fantasieën. Maar er is zoveel meer te ontdekken. Burton vertrekt enkele jaren later naar Somaliland: hij wil als eerste Europeaan diep doordringen tot het hart van dit land. Opnieuw verkleedt hij zich, dit keer als Arabische handelaar. Hij bereikt uiteindelijk de stad Harar (tegenwoordig in Ethiopië), waar hij als gast van de plaatselijke emir tien dagen verblijft. Hij treft een verarmde plaats vol vermolmde huizen aan en schrijft: ‘De oude metropool van een eens machtig volk, de enige permanente nederzetting in Oost-Afrika, de beroemde zetel van de islamitische wetenschap, een ommuurde stad met stenen huizen, met een onafhankelijk opperhoofd, een eigen bevolking, een onbekende taal en een eigen muntsoort, het centrum van de koffiehandel, het hoofdkwartier van de slavernij.’ 

Voor veel van zijn tijdgenoten was dat genoeg avontuur voor een heel leven, maar Burton wil een echte ontdekking op zijn naam hebben staan. Gesterkt door zijn succesvolle tocht naar Somaliland organiseert hij een karavaan om op zoek te gaan naar de bron van de Nijl, gesponsord door de Royal Geographical Society. In het gezelschap dat via Somaliland verder Afrika in wil marcheren, zit ook John Speke, die bekendheid geniet omdat hij over de Himalaya is getrokken. Beide mannen zijn uit hetzelfde hout gesneden, ze willen de wereld veroveren. 

De tocht is een catastrofe. Al aan de kust worden de mannen aangevallen door een Somalische stam. Een van de Britse expeditieleden sterft, Speke heeft elf steek- en snijwonden in zijn lichaam en Burton krijgt een speer in zijn gezicht. De punt gaat dwars door de ene wang en het puntje steekt uit de andere. Hij weet te ontsnappen met het steekwapen nog in zijn hoofd, wat een merkwaardig gezicht moet zijn geweest. Speke en Burton keren gewond terug naar hun vaderland, maar ze zijn niet van plan om hun geografische begeerte op te geven. De bron van de Nijl is een van de laatste grote mysteries, wie hem aanschouwt, wordt onsterflijk. 

Dus gaan ze niet lang daarna weer naar Afrika, dit keer met Zanzibar als uitvalsbasis. Ze laten bij deze tweede poging niets aan het toeval over, behalve deze twee Britten doen meer dan 150 dragers, bewakers, tolken en andere Afrikaanse helpers mee met de expeditie. Samen trekken ze het binnenland van het huidige Tanzania in. Opnieuw slaat het noodlot toe; beide mannen krijgen last van een heel buffet aan enge tropische ziektes. Speke raakt daardoor zelfs tijdelijk blind. Dus kan hij het Tanganyikameer niet zien, de plek waarvan de mannen vermoeden dat het de bron van de grote Afrikaanse rivier is.  

Als hij weer kan zien, keert Speke het eerst terug naar Groot-Brittannië; Burton zal later volgen. Die hoort tot zijn grote afgrijzen dat zijn tijdelijk blinde reisgenoot zich in zijn afwezigheid in de Britse hoofdstad laat fêteren als de grote ontdekkingsreiziger, die eenzaam aan het Tanganyikameer stond. 

Eenmaal ook op Britse bodem organiseert Burton daarom een debat, om duidelijk te maken dat hij net zo’n belangrijke rol heeft gespeeld bij de vondst van het meer – hij heeft het water tenminste gezien. Alleen sterft Speke de avond daarvoor. Niet door een speer of een malariamug, maar door een ongeluk – sommigen zeggen zelfmoord – met zijn jachtgeweer.  

Misschien vat hij de dood van Speke op als een omen. Net veertig, stopt Burton met ontdekkingsreizen. Hij huwt Isabel Arundell, telg uit een rijke katholieke familie, en accepteert een betrekking als diplomaat van het Britse Rijk. In die hoedanigheid woont het stel op allerlei buitenposten, om uiteindelijk in Bagdad neer te strijken. Burton gebruikt zijn functie als consul om met Isabel lange reizen te maken door het Midden-Oosten. Zij schrijft daarover prachtige reisverslagen, hij probeert om relaties te ontwikkelen met Arabische stammen. Dat wekt wrevel bij de Ottomaanse gouverneur van het gebied, die vreest voor Arabisch nationalisme. Hij probeert Burton te laten vermoorden.  

Dus wordt het stille Triëst de laatste post van de avontuurlijke Brit. Hij besluit zijn overvloedige tijd te gebruiken om enkele bekende erotische meesterwerker van de wereldliteratuur in het Engels te vertalen. Het komt niet uit de lucht vallen, seks is een van zijn levenslange liefhebberijen: hij maakte op zijn reizen steeds aantekeningen over cultuurgebonden copulatietechnieken. Ook heeft hij geregeld de geslachtsdelen van soldaten en bedienden opgemeten tijdens zijn buitenlandse verblijven en hij had een bovengemiddelde interesse voor vrouwenbesnijdenis. 

Probleem is alleen dat je volgens de heersende Britse obsceniteitswetten niet over seks mag publiceren. Burton weet dat handig te omzeilen. Hij richt samen met een paar medestanders het neutraal ogende Antropologisch Genootschap op. Doel van die club is om ‘reizigers te voorzien van […] nuttige informatie over sociale en seksuele zaken’. Zodat ze in India niet in paniek raken van afbeeldingen van seksende stelletjes in hindoetempels.  

De distributie van zijn erotische vertalingen is beperkt tot leden van het Antropologisch Genootschap; de temperamentvolle passages zijn daarmee voorzien van een dun laagje wetenschappelijke auspiciën. Maar al snel verschijnen ook illegale exemplaren van beide werken, die boekhandels in heel Europa onder de toonbank verkopen. Na al zijn wilde avonturen in Afrika wordt Burton gek genoeg dus het meest bekend vanwege bootlegs met een hoog oh-la-la-gehalte. 

Zijn boeken passen naadloos in de seksualisering van de Oriënt door Europeanen. Rond deze tijd beginnen schilders haremscènes en Arabische slavenmarkten af te beelden, tableaus gevuld met schaars geklede jonge vrouwen die afwachten aan welke wellustige grillen van hun meester ze zich moeten onderwerpen. Fernweh met een afdronk van porno. Het Verre Oosten is een seksueel sprookje voor Europeanen die klem zitten in hun eigen overzedige cultuur. Het is een met vooroordelen en stigma doordesemd beeld, dat nog decennialang zal blijven hangen.  

De vertaalde werken van Burton dragen bij aan de hitsige blik op de Oost. Hij is met zijn fascinatie voor de Oriënt én zijn vooroordelen dan ook een kind van zijn tijd. Postuum verschijnt er nog één werk van zijn hand, een boek over de Joden. Daarin vertelt hij het broodje-aap dat aanhangers van het Joodse geloof aan kinderoffers doen. Daar kijken zijn tijdgenoten dan weer nauwelijks van op. Het gaat immers niet over seks.

Openingsafbeelding: Portret van een odalisk, een slavin in een harem. Schilderij door Henri-Pierre Picou, 1858. Bron: Bridgeman Images.