Koningin Victoria (1819-1901)

Als Victoria (1819-1901) zich bijvoorbeeld in zee waagde bij de koninklijke residentie Osborne House op het eiland Wight, kwam daar heel wat bij kijken. Een hut met matglazen ramen om zich in om te kleden. Een podium met gordijnen die de koningin tijdens het baden aan het zicht moesten onttrekken. En ten slotte een strenge ‘baddame’, die een oogje in het zeil hield.

En toch, wie bladert door de 43.000 pagina’s dagboekaantekeningen die Victoria tijdens haar lange leven maakte en die eerder dit jaar op internet zijn gezet, krijgt een heel andere indruk van de vorstin. Dan blijkt dat Victoria binnen de paleismuren juist een bijzonder gepassioneerde vrouw was, met zeer uitgesproken ideeën. Niet voor niets staan de dagboeken vol hoofdletters om haar woorden kracht bij te zetten. Bijvoorbeeld als ze na haar bruiloft vertelt dat het ‘ZO heerlijk’ was om na alle verplichtingen eindelijk met haar man Albert alleen te zijn.

‘Ik heb NOOIT, NOOIT zo’n avond doorgebracht!!!’ schrijft een smoorverliefde Victoria in februari 1840. ‘Mijn DIERBAARSTE, DIERBAARSTE LIEVE Albert… Zijn overdadige liefde & affectie gaven me gevoelens van hemelse liefde & geluk waarvan ik nooit had kunnen hopen dat ik ze eerder had gevoeld. Hij nam mij in zijn armen & we kusten elkaar keer op keer! Zijn schoonheid, zijn beminnelijk- & tederheid – hoe ik kan ooit dankbaar genoeg zijn dat ik zo’n echtgenoot heb!’

Het huwelijk van Victoria en haar volle Duitse neef prins Albert van Saksen-Coburg en Gotha zou tot Alberts voortijdige sterfdag in 1861 zeer gelukkig blijven. Er kwamen negen kinderen en 42 kleinkinderen uit voort, die overal in Europa op de troon belandden. Onder die kleinkinderen waren de laatste Duitse keizer Wilhelm II, de Britse koning George V, koningin Maud van Noorwegen, tsarina Alexandra en koningin Victoria Eugénie van Spanje. Niet voor niets verwierf Victoria de bijnaam ‘grootmoeder van Europa’. Zelfs in dat opzicht drukte zij een stevige stempel op haar tijd.

Die grote invloed was mede te danken aan de steun en de adviezen van Albert. Al bij hun eerste ontmoeting waren Victoria en hij zeer onder de indruk van elkaar. ‘Het is met een zekere emotie dat ik Albert aanschouwde, die prachtig is,’ noteerde zij ’s avonds in haar dagboek. De twee bleken – hoewel ze in de eerste plaats elkaars karakter aanvulden – veel gemeen te hebben. Beiden hielden veel van muziek en waren zeer plichtsgetrouw. Maar vooral: beiden hadden een ongelukkige jeugd achter de rug en hadden volgens Victoria’s bekende biografe Elizabeth Longford dringend behoefte aan de liefde die ze bij elkaar zouden vinden.

Victoria’s kindertijd was in belangrijke mate bepaald door haar overbeschermende moeder, Victoria van Saksen-Coburg-Saalfeld. Nadat deze haar eerste man had verloren, was ze in 1818 hertrouwd met Eduard August, hertog van Kent en de vierde zoon van de Britse koning George III. Toen ook Eduard snel overleed – binnen een jaar na de geboorte van Victoria – was er strikt genomen weinig reden voor moeder en dochter om in Engeland te blijven. De Duitse hertogin sprak bijvoorbeeld niet of nauwelijks Engels; Victoria zou dat ook pas vanaf haar derde leren, als tweede taal.

Probleem was alleen dat de Britse monarchie inmiddels in een ware opvolgingscrisis verkeerde. Noch de nieuwe koning George IV, noch diens latere opvolger Willem IV had nakomelingen. En daarom stond de kleine Victoria als hun nichtje hoog in de lijn van troonopvolging.

Dat vooruitzicht maakte het meisje tot een speelbal van tegenstrijdige belangen. Met name toen haar moeder in de ban kwam van haar naaste medewerker John Conroy, die het plan had opgevat om als persoonlijk secretaris net zo’n dominante rol te spelen in het leven van de toekomstige koningin Victoria.

In een poging de invloed van buitenaf op de jonge prinses te minimaliseren, werd zij zo veel mogelijk weggehouden van haar bloedverwanten aan het hof. De eenzame Victoria deelde een slaapkamer met haar moeder, kreeg les van privéleraren en mocht tussendoor uitsluitend spelen met haar poppen en haar hond, de spaniël Dash.

Conroys plan zou echter jammerlijk mislukken. De oude koning Willem, die er nooit een geheim van had gemaakt dat hij geen enkel vertrouwen had in de capaciteiten van de hertogin als eventuele regentes, beloofde zijn nichtje dat hij er alles aan zou doen om tot lang na haar achttiende verjaardag in leven te blijven.

Dat lukte net; Victoria was nog geen maand achttien toen Willem in juni 1837 op 71-jarige leeftijd zijn laatste adem uitblies. Een jaar later werd Victoria in Westminster Abbey gekroond tot koningin van Groot-Brittannië en Ierland. Conroy werd verbannen uit haar omgeving en ook de relatie met haar moeder zou lang buitengewoon koel blijven.

Het is niet verwonderlijk dat Victoria in haar eerste jaar op de troon vooral genoot van de plotselinge vrijheid die haar positie haar gaf. Ze was onmiddellijk populair bij de bevolking, alleen al omdat ze met haar jeugdige onschuld en uitbundige lach zo heel anders oogde dan haar twee weinig geliefde oudere voorgangers. Ze had veel plezier in haar werk, zelfs als dat betekende dat haar hand 3000 keer werd gekust tijdens een receptie. Ze mocht niet alleen voor het eerst haar eigen beslissingen nemen; ze móést dat zelfs.

Daarbij maakte de onervaren koningin uiteraard ook de nodige fouten. Een van de opvallendste was dat ze zich in bestuurlijk opzicht vrijwel volledig overleverde aan haar eerste premier, de veertig jaar oudere Whig Lord Melbourne. Over het precieze karakter van die bijzondere vriendschap werd veel geroddeld in Londen. Tijdens publieke bijeenkomsten waren er mensen die ‘mevrouw Melbourne’ in haar richting sisten. Maar veel waarschijnlijker is het dat ze in ‘Lord M’, zoals ze hem in haar dagboeken noemde, de vader zag die ze nooit had gehad.

Melbourne stak vele uren per dag in de politieke vorming van Victoria. Dat maakte het onmogelijk voor de koningin om boven de partijen te staan, zoals van haar werd verwacht. Hoe moeilijk, dat bleek pas goed toen Melbourne een cruciale stemming over hervormingen op de plantages in Jamaica verloor in het Hogerhuis. Victoria kon na afloop ‘nauwelijks ophouden met huilen’, zoals ze het zelf omschreef.

Toen korte tijd later tot overmaat van ramp Melbournes regering viel, zorgde slecht advies van de vertrekkende premier er zelfs voor dat de koningin het middelpunt werd van een schandaal.

Geheel tegen de gebruiken in weigerde ze haar hofdames – vrouwen van vooraanstaande Whigs – bij de wisseling van de regering te vervangen door de vrouwen van conservatieve nieuwe machthebbers. De conservatieve leider Robert Peel was hier zo verbolgen over dat hij weigerde premier te worden. Melbourne kon terugkeren, maar wel tegen een prijs: de zogenoemde slaapkamercrisis zorgde voor veel scheve gezichten.

Het was de intellectueel veel meer ontwikkelde prins Albert die Victoria’s koningschap evenwichtiger zou maken. Nadat zij hem, zoals het protocol voorschreef, om zijn hand had gevraagd, trouwde het tweetal begin 1840 in de kapel van de koninklijke kapel in St. James’s Palace in Londen.

In eerste instantie probeerde Victoria haar echtgenoot op afstand van de staatszaken te zetten, maar toen ze na een reeks ruzies op die beslissing terugkwam, bleek hoe geknipt Albert was voor de rol van politiek adviseur op de achtergrond. Albert leerde Victoria, die van nature emotioneel en impulsief was, met name het belang van kalmte.

Albert was een bijzonder harde werker en methodische denker, die binnen de familie vermaard was om zijn vaste uitspraak ‘Ich habe einen Plan’. Zo’n plan kon betrekking hebben op het opknappen van een van de koninklijke paleizen en buitens, een voorgenomen huwelijk van een van de kinderen (zo hoopten Victoria en Albert dat hun oudste dochter een matigend effect kon hebben op het oorlogszuchtige Pruisen – tevergeefs), maar ook op de ‘verbetering’ van zijn vrouw als koningin.

Hoewel hij zich officieel slechts bezighield met de wetenschappen en de kunsten, was zijn rol in de praktijk veel groter. De bureaus van Victoria en Albert werden al snel in één ruimte bij elkaar geplaatst. Dat had tevens het voordeel dat ze veel bij elkaar konden zijn, al dan niet met een van de kinderen op schoot.

De negentiende eeuw was in Groot-Brittannië meer dan waar ook de eeuw van de vooruitgang – van de bouw van sanitaire voorzieningen in woningen tot de invoering van gratis staatsonderwijs. En zowel de koningin als de prins werkte daar vanuit Buckingham Palace enthousiast aan mee.

Victoria was bijvoorbeeld een van de eerste vrouwen die een kind ter wereld brachten met hulp van pijnbestrijding – tegen de adviezen van veel artsen en het conservatieve deel van de kerk in. En Albert was de drijvende kracht achter de wereldtentoonstelling van 1851 in Londen, die 6 miljoen bezoekers zou trekken. Victoria was zo onder de indruk van deze prestatie van haar man dat ze in weerwil van haar krachtige imago aan zichzelf begon te twijfelen: ‘Zijn wij vrouwen wel gemaakt om te regeren?’

Maar behalve energiek was Albert van meet af aan helaas ook weinig gezond. Eind 1861 overleed hij tot Victoria’s onbeschrijflijke verdriet op 42-jarige leeftijd aan buiktyfus. De koningin zou de rest van haar leven zwart dragen en sloot zich jarenlang af van de buitenwereld. Tot op het punt dat haar populariteit begon in te zakken en er zoiets begon te ontstaan als een republikeinse beweging. In maart 1864 hing een demonstrant een mededeling op het hek van Buckingham Palace: ‘Dit pand is te koop of te huur als gevolg van de teruglopende activiteiten van de bewoner.’

Haar oom Leopold, koning van België, maakte zich uiteindelijk zoveel zorgen over de ‘weduwe van Windsor’, zoals ze door het volk werd genoemd, dat hij er in een brief bij haar op aandrong weer eens haar gezicht te laten zien in Londen.

In 1866 was ze voor het eerst weer aanwezig bij de opening van het parlementaire jaar. Maar ook daarna nog bleef haar familie bezorgd. Zo bezorgd zelfs dat er een nieuwe brief kwam. Opgesteld door de oudste dochter Vicky, gericht aan ‘onze aanbeden moeder en soeverein’, bedoeld om de koningin te wijzen op de grote risico’s van haar afzondering.

Daar kwam bij dat Victoria’s kinderen vonden dat hun moeder in de loop van de tijd wel erg veel optrok met een Schotse bediende. Deze John Brown was niet alleen een troostende factor binnen het paleis, maar ook de man die een van de zeven aanslagen wist te verijdelen die in de loop van haar leven op koningin Victoria zijn gepleegd.

Daarnaast had hij duidelijk ook een inhoudelijke invloed op de koningin. Victoria was net als Albert altijd al voor sociale hervormingen, maar in de loop van de tijd ontwikkelde ze steeds meer een voorkeur voor de lagere klassen, die ‘zo intelligent zijn & die hun brood […] zo eerlijk verdienen, dat ze niet achter kunnen en mogen worden gehouden’.

Kwam Victoria’s koningschap ter discussie, dan had dat steevast met de man in haar omgeving te maken. Terwijl ze in haar jongere jaren op straat werd uitgemaakt voor ‘mevrouw Melbourne’, en er later vraagtekens werden geplaatst bij de Britse loyaliteit van de Duitser Albert, werd de koningin nu spottend ‘mevrouw Brown’ genoemd. Waarschijnlijk opnieuw ten onrechte; in 1870 schreef Victoria in haar dagboek dat ze ‘alleen’ was en waarschijnlijk altijd zou blijven.

Maar ook in het Schotse kasteel Balmoral – tegenwoordig nog altijd de zomerresidentie van koningin Elizabeth – zorgde de aanwezigheid van Brown voor felle ruzies met haar jongste kinderen. Toen hij uiteindelijk in 1883 overleed, kon Victoria er slechts met moeite van worden weerhouden om een eigen manuscript over het leven van haar favoriete bediende naar buiten te brengen.

Het echte plezier in het regeren vond ze pas weer terug toen de conservatief Benjamin Disraeli premier werd (in 1868 en opnieuw van 1874 tot 1880). Victoria had met haar sterke politieke overtuigingen moeite met de grenzen van de constitutionele monarchie, maar de charmante Disraeli kon daar goed mee omgaan. Hij was degene die het initiatief nam om de koningin tevens te laten uitroepen tot ‘keizerin van India’.

Hoe klein Victoria ook was (nauwelijks 1 meter 50), juist in die jaren kweekte ze het imago van een soort ‘moeder (en later grootmoeder) des vaderlands’, die net als haar eerste minister heilig geloofde in expansie van het Britse wereldrijk. ‘Als we onze positie als een eersteklas macht willen behouden,’ schreef ze in de zomer van 1879, ‘dan moeten we […] klaar zijn voor aanvallen en oorlogen, waar dan ook, VOORTDUREND.’

Toen Victoria op 22 januari 1901 overleed, zat ze ruim 63 jaar op de troon. Drie jaar langer nog dan de huidige koningin, Victoria’s achter-achterkleindochter Elizabeth. Tijdens haar gouden en diamanten jubilea werd ze uitgebreid toegejuicht in Londen – dezelfde eer die Elizabeth in 2012 ten deel viel.

In de loop van Victoria’s lange leven was de politieke functie van de koningin steeds kleiner geworden en de symbolische rol juist steeds belangrijker. Bij de invulling van dat moderne koningschap heeft Victoria een voorbeeldfunctie gehad, als onkreukbare koningin van álle Britten.