Home ‘In Oekraïne ontstaan enclaves van barbarij’

‘In Oekraïne ontstaan enclaves van barbarij’

  • Gepubliceerd op: 19 apr 2022
  • Update 25 apr 2022
  • Auteur:
    Mirjam Janssen
‘In Oekraïne ontstaan enclaves van barbarij’

Platgebombardeerde steden, massamoorden en verkrachtingen. Het Russische leger trekt een spoor van ellende door Oekraïne. Wat valt er te zeggen over de soldaten die dit vuile werk opknappen? Socioloog Abram de Swaan bestudeerde genocidale regimes voor zijn boek Compartimenten van vernietiging (2014). Ook schreef hij Tegen de vrouwen (2019), over de agressie waarmee mannen op vrouwenemancipatie reageren. Hij constateert dat in oorlogstijd uiterst primitieve mechanismen opspelen. ‘Soldaten verkrachten vrouwen om hun vijanden te vernederen.’

De Amerikaanse president Joe Biden spreekt inmiddels over ‘genocide’ door de Russen in Oekraïne. Bent u het met hem eens?

‘Onder genocide wordt van alles verstaan, soms zelfs het verbod om de eigen taal te spreken. Maar uitroeiing wegens politieke gezindte of klasse valt er dan weer niet onder. Ik spreek van “massaal dodelijk geweld”. Vaststaat dat Rusland in Oekraïne het oorlogsrecht meermalen ernstig heeft geschonden.’ 

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

U schreef een boek over genocidale regimes en hun daders. Hoe verklaart u gedrag als in Boetsja, waar de Russen meer dan 400 mensen hebben gedood?

‘Dat is de razernij van militairen die weten dat ze dat straffeloos kunnen doen en die woedend zijn dat de vijand ze vanuit hinderlagen heeft bestookt. En het Russische leger is kennelijk slecht gedisciplineerd.’

Uit Oekraïne komen steeds meer berichten over verkrachtingen. Ook het Rode Leger heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog miljoenen vrouwen verkracht. Waarom gebeurt dit?

‘Systematische verkrachting is een strijdmiddel. Het heeft ook een atavistische, symbolische functie. Je verovert een gebied: de akkers en de vrouwenbuiken zijn dan van jou. Je onteert daarmee ook de mannen die hun vrouwen en dochters niet kunnen beschermen.’

Dus verkrachting is vooral iets van mannen tegen elkaar?

‘Ja, en het is in geval van openlijke, groepsgewijze verkrachting ook iets wat wapenbroeders met elkaar doen. Je neemt een vrouw tegen haar zin in gezelschap van andere mannen. Vaak wisselen die van beurt. De vrouwen zijn het lijdend voorwerp. ’

Maar hoe kijken ze dan tegen de vrouwen aan?

‘Die zien ze vaak als zedeloos: die hebben het over zichzelf afgeroepen en eigenlijk willen ze het. Maar voor die misbruikte vrouwen is het een onoverkomelijke schande. Over de massale verkrachtingen door het Rode Leger is lang gezwegen. Veel vrouwen in concentratiekamp Ravensbrück die werden bevrijd door de Russen, werden door hen verkracht. Ze hebben daar heel lang niet over kunnen praten, ook niet met elkaar.’

Soldaten van het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In uw boek Compartimenten keert u zich tegen het ‘situationisme’: de opvatting dat ook ‘gewone’ mensen oorlogsmisdaden begaan onder ongewone omstandigheden.

‘Uiteraard zijn de omstandigheden belangrijk, maar je kunt nooit zeggen: iedereen wordt in zo’n  situatie een verkrachter. Ook de persoonlijkheid doet ertoe. Er zijn ook mannen die het verdommen – of die hem niet overeind krijgen.’

Hebben verkrachtingen in oorlogstijd te maken met wellust?

‘Misschien ook. Maar het is vooral de roes van de almacht. Mannen doen dat met elkaar een vrouw aan, die dan alleen nog maar een object is. In alle gesloten mannengemeenschappen bieden masturbatie, homoseksualiteit en prostitutie uitkomst, ook en vooral onder soldaten in oorlogstijd.’

Zou de slechte reputatie van het Rode Leger Vladimir Poetin goed uitkomen?

‘Dat is zeker mogelijk. Hij zet nu ook de “Slager van Aleppo” in tegen Oekraïne. Dat zijn manieren om het verzet te intimideren. In situaties als in Oekraïne laat de staat de soldaten hun gang gaan. Er ontstaan enclaves van barbarij. Soldaten krijgen van hun officieren te horen dat ze mogen doen wat ze willen. Het is functioneel gebrek aan discipline. Als de misdrijven uitkomen, weet de staat van niets.’

Worden de daders uiteindelijk voor een tribunaal gesleept?

‘Dat is de vraag. Van de honderdduizenden Duitse oorlogsmisdadigers zijn er honderden berecht. En kijk naar het wangedrag van het Nederlandse leger tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Dat is in een hechte democratie en in volle vrijheid driekwart eeuw geloochend. En wie is er uiteindelijk bestraft? Ik kan niemand noemen. Als je Poetin wilt begrijpen, hoef je niet in de Russische ziel en geschiedenis te duiken. Toen Nederland in 1945 van een koloniaal wereldrijk tot een klein landje aan de Noordzee dreigde te worden, werd het gedreven door dezelfde mengeling van ressentiment en zelfoverschatting.’

Vrouw loopt door ravage van gebombardeerd winkelcentrum in Kiev, 29 maart. Foto: Drop of Light / Shutterstock.com.

Nieuwste berichten

Stilleven van Alexander Adriaenssen
Stilleven van Alexander Adriaenssen
Interview

Gevulde eieren met suiker en kaneel: zeventiende-eeuwse recepten bevatten verbazende combinaties

Voor de bouw van de Markthal in Rotterdam onderzochten archeologen de bodem en vonden er kookpotten, keukengerei en etensresten. Op deze plek werd dus ook vroeger al veel gegeten. Naar aanleiding van de vondsten is er nu een kookboek over de historische Rotterdamse cuisine. Het is volgens auteur Manon Henzen meer dan een receptenboek: ‘Historische...

Lees meer
Jacob Ruychaver met zijn gezin op een schilderij door Frans Hals
Jacob Ruychaver met zijn gezin op een schilderij door Frans Hals
Beeldessay

Pronken met onze families doen we al eeuwen

Gezellig, gelovig of rijk. Met een familieportret laten gezinnen aan de buitenwereld zien wie ze zijn. En dat ze hun leven goed voor elkaar hebben.  Wie in de zeventiende eeuw een Amsterdams grachtenhuis binnenliep, kon in de ontvangstkamer worden verwelkomd door een groot schilderij van de bewoners. Bijvoorbeeld van een strenge vader in donkere mantel...

Lees meer
Filmposter Zwei zu eins
Filmposter Zwei zu eins
Recensie

Duitsers op het dievenpad in schelmenfilm Zwei zu eins

Over het leven in de DDR bestaan veel grimmige films, maar Zwei zu eins bewijst dat je er ook een schelmenkomedie over kunt maken. De film speelt zich af in de zomer van 1990 in het Oost-Duitse Halberstadt. De aanstaande Duitse eenwording gaat in het stadje gepaard met massaontslagen en failliete fabrieken. Drie gedesillusioneerde werkloze...

Lees meer
Cover HN78 2025
Cover HN78 2025
Interview

Broedermoord en ruzie over de erfenis: familiedrama’s zijn van alle tijden

De zomereditie van Historisch Nieuwsblad is gevuld met artikelen over familie. Volgens eindredacteur Mirjam Janssen is het een prachtig thema omdat veel geschiedenis daar nu eenmaal begint. ‘Iemands status en opvoeding, en de mogelijkheden die hij of zij krijgt in het leven hangen voor een groot deel af van de familie. We laten zien hoe families...

Lees meer