De verdrukking van de Krim-Tataren

Daar stonden op het station lange treinen klaar. De Krim-Tataren werden bruut in veewagons gepropt. Eenmaal vol begonnen de treinen aan een twee weken lange reis naar onbekende bestemmingen diep in Centraal-Azië. In de wagons was vrijwel geen eten en drinken en alleen één gat in de vloer als wc. Duizenden overleden aan honger, dysenterie, tyfus en andere ziekten. Hun lijken werden tijdens sporadische tussenstops achteloos door Russische bewakers uit de volgepakte veewagons gesmeten.

Duizenden Krim-Tataren kwamen om het leven tijdens de gedwongen deportatie. Zij die het overleefden, kwamen uiteindelijk uitgeput aan in de woestijn van de Sovjetrepubliek Oezbekistan. Daar werden ze gehuisvest in provisorische door de geheime dienst bewaakte ‘speciale kolonistenkampen’. Ze moesten werken in de zware industrie en op collectieve katoenplantages.

De gedeporteerde Krim-Tataren werden door de Oezbeken met de nek aangekeken en bekogeld met stenen. Het waren immers allemaal izmeniky rodina – verraders van het moederland – zo was hun verteld door de propagandisten van het Kremlin. De Krim-Tataren hadden zich de woede van de Russische dictator Jozef Stalin op de hals gehaald en moesten daarvoor boeten.

De Krim-Tataren hadden al eeuwenlang een moeizame relatie met de Russen. Ze stamden af van de Kiptsjaken, een Turks steppevolk dat zich vanaf de elfde eeuw vestigde op de Krim. Zij mengden zich met de oorspronkelijke bevolking én met de Mongolen, die rond 1240 grote delen van het huidige Rusland en Oekraïne veroverden. Onder Mongoolse heerschappij bekeerden de Krim-Tataren zich tot de islam.

Toen de Russen zich in de vijftiende eeuw ontworstelden aan de Mongoolse overheersing, vormden de Krim-Tataren een eigen kanaat. Vanuit zijn prachtige paleis in Bachtsjisaraj op de Krim – voorzien van sierlijke minaretten en marmeren fonteinen – heerste de kan van de Krim-Tataren nog lang nadat het Mongoolse Rijk tot het verleden was gaan behoren over een gebied dat strekte van het huidige Moldavië tot de Kaukasus.

Dat was te danken aan een innig bondgenootschap met het Ottomaanse Rijk. De Krim-Tataren waren van oudsher zeer bedreven ruiters en behoorden tot de meest gevreesde eenheden in het Ottomaanse leger. Zo waren het in 1683 de stofwolken van de Tataarse ruiterij die de komst van de legerschare van de sultan in Istanboel voor de poorten van Wenen aankondigden.

De Krim-Tataren maakten ook de Russen het leven zuur. Vanaf de Krim voerden zij regelmatig rooftochten uit. In 1571 legden de Tataren zelfs Moskou in de as. Tsaar Ivan de Verschrikkelijke – die eerder de kanaten Kazan en Astrachan had veroverd – was woedend en zon op wraak. Toch zou het nog tot 1783 duren voordat tsarina Catharina de Grote de Krim officieel kon toevoegen aan het Russische Rijk. Vanwege de tanende invloed van het Ottomaanse Rijk konden de Krim-Tataren niet langer rekenen op de steun van hun machtige bondgenoot.

De Russen beschouwden de Krim-Tataren als een bende barbaarse bandieten, wier weidegronden zonder pardon konden worden geclaimd door Russische grootgrondbezitters. Trotse nomadische ruiters werden tot lijfeigenen gemaakt. Russische kolonisten zakten af naar het zuiden. Moskeeën, bazaars en begraafplaatsen werden vernield. Verveelde Russische soldaten vermaakten zich door muezzins van minaretten te schieten.

Veel Krim-Tataren zochten hun heil in het Ottomaanse Rijk. Na de door Rusland verloren Krimoorlog (1853-1856) kwam het tot een ware exodus. De Krim-Tataren hadden zich tijdens de oorlog aan de zijde van de sultan en zijn bondgenoten geschaard en werden door tsaar Alexander II ‘aangemoedigd’ om te vertrekken. Van de 300.000 Tataren bleven er slechts 100.000 over.

De Tataarse diaspora droomde van een terugkeer naar yeshil ada, het ‘groene eiland’ van de Krim. Die kans deed zich voor in 1917. In de chaos van de Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie riepen Tataarse nationalisten met Duitse steun de Volksrepubliek van de Krim uit, maar die werd al snel onder de voet gelopen door de bolsjewieken.

Toch koos Lenin ervoor om in 1921 de Krimse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek in te stellen. Hij deed dat om steun te vergaren voor de Sovjet-Unie. Voor de Krim-Tataren – die op dat moment een kwart van de bevolking van de Krim vormden – was dit eindelijk erkenning van hun nationaliteit en identiteit. Ze kregen tot chagrijn van Russische inwoners van de Krim belangrijke baantjes en het Krim-Tataars werd naast het Russisch een officiële taal.

Voor religie was geen plaats in de Sovjet-Unie: Tataarse moellahs werden naar de Goelag gestuurd. En toen Tataarse bestuurders de diaspora opriepen om massaal terug te keren naar de Krim, greep Lenins opvolger Stalin hard in. Hij liet in de jaren dertig de Tataarse intelligentsia eveneens afvoeren naar Siberië.

Toen Hitlers Wehrmacht in de zomer van 1941 de Sovjet-Unie binnenviel, werden ongeveer 20.000 Krim-Tataren gemobiliseerd in het Rode Leger (op een totale bevolkingsgroep van 218.000). Voor de verdediging van de Krim mocht dat niet baten. Het schiereiland viel in oktober 1941 in Duitse handen.

In de eerste maanden van de invasie waren veel Krim-Tataren krijgsgevangen gemaakt. Net als veel gevangengenomen Russen en Oekraïners kregen ze de keuze: in barre omstandigheden in krijgsgevangenenkampen bivakkeren of dienst nemen in het Duitse leger. Velen kozen voor het laatste, daarbij aangemoedigd door nazi-sympathisanten uit de Tataarse diaspora. Uiteindelijk deden zo’n 20.000 Krim-Tataren dienst in zogeheten Schutzmanschaftsbataillonen op de Krim, waar zij het vooral opnamen tegen Russische partizanen in de bergen. Die stuurden talloze rapporten over ‘het Tataarse verraad’ naar Moskou.

Onder de partizanen bevonden zich echter ook veel Krim-Tataren. De nazi’s maakten zich namelijk niet populair onder de Tataarse bevolking, doordat zij naar schatting meer dan 15.000 Krim-Tataren onder dwang inzetten als Ostarbeiter in fabrieken in Duitsland. Ook brandden ze honderden Tataarse dorpjes plat vanwege steun aan de partizanen.

Toen de krijgskansen keerden en de nazi’s zich begin mei 1944 terugtrokken van de Krim, namen volgens Russische bronnen ook de meeste Tataarse Hilfswillige de benen. Toch bleef het etiket van ‘verraders’ aan de Krim-Tataren kleven. En Stalin was niet te beroerd om dat te benadrukken.

Samen met het hoofd van de NKVD Lavrenti Beria had de Russische dictator namelijk het plan opgevat om de grensgebieden van de Sovjet-Unie te ‘zuiveren’ van onbetrouwbaar geachte niet-Slavische en veelal islamitische volkeren. Net als de Krim-Tataren werden ook de Wolga-Duitsers, de Kalmukken, de Tsjetsjenen, de Ingoesjeten, de Balkaren en de Mescheten gedeporteerd naar afgelegen gebieden van de Sovjet-Unie wegens beschuldigingen van ‘massale collaboratie’.

Van ongeveer 190.000 gedeporteerde Krim-Tataren kwamen er 150.000 in Oezbekistan terecht. De rest werd elders in de Sovjet-Unie tewerkgesteld. Bijna 8.000 Krim-Tataren overleefden de treinreis naar de speciale kolonistenkampen niet. Als gevolg van de abominabele omstandigheden aldaar vonden naar schatting nog eens tienduizenden van hen de dood.

Alles bij elkaar opgeteld zijn als gevolg van het geweld in de Tweede Wereldoorlog en de deporatie zeker 80.000 van de 218.000 Krim-Tataren om het leven gekomen. De bevolking van Oezbekistan kreeg dan ook al snel medelijden, omdat de vrouwen, kinderen en ouden van dagen in de kampen niet bepaald leken op de geharde nazi-collaborateurs die het Kremlin had aangekondigd.

Stalin had Oezbeekse functionarissen de opdracht gegeven om de ‘speciale kolonisten’ zo efficiënt mogelijk te ‘gebruiken’ voor (katoen)landbouw en industrie. Volgens een bron vervulden de Krim-Tataren ‘in aanzienlijke mate de behoefte aan een snelle industriële ontwikkeling in de republieken van Centraal-Azië.’ Het verblijf in de kampen en de zware arbeid waren samen ook bedoeld om hun wortels op de Krim door te snijden. Vóór de oorlog stonden de Krim-Tataren bekend om hun wijn- en tabaksproductie, maar die kennis ging in het gortdroge Oezbekistan al snel verloren.

Pas in 1956 liet Stalins opvolger Nikita Chroesjtsjov de zeven gedeporteerde volkeren vrij uit de speciale kolonistenkampen. Dat was onderdeel van zijn destalinisatiepolitiek. Ze mochten weer re-integreren in de Sovjetsamenleving. De Krim-Tataren kregen echter als enige volk, ondanks vele verzoekschriften en protesten, pertinent geen toestemming van de autoriteiten om terug te keren naar huis.

Op de Krim was geen plaats meer voor de Krim-Tataren. Stalin had de Krimse Autonome Socialistische Sovjetrepubliek opgeheven. De meeste sporen van de Tataarse cultuur waren uitgewist. Alleen het paleis van de kan in Bachtsjisaraj en drie grotere moskeeën bleven bewaard, zij het als museum of pakhuis. Russische kolonisten werden gehuisvest in leegstaande Tataarse dorpen, die steevast een nieuwe Russische naam hadden gekregen. De nieuwe bewoners kregen compleet ingerichte huizen cadeau, want alle huisraad was in 1944 achtergebleven.

Bovendien was de Krim omgetoverd tot hét vakantieparadijs van de Sovjet-Unie. Aan de voorheen slaperige warme zuidkust waren resorts, sanatoria, pionierskampen en datsja’s verrezen. Miljoenen Sovjetburgers brachten er hun vakantie door.

Vanaf het einde van de jaren tachtig erkende Moskou Stalins wanbeleid en was terugkeer mondjesmaat toegestaan. Maar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de Oekraïense onafhankelijkheid was het hek van de dam. Tienduizenden Krim-Tataren trokken in lange colonnes van Lada’s over de Russische steppe naar de Krim, zoals hun verre voorouders dat bijna duizend jaar eerder ook hadden gedaan. In het voorjaar van 1987 woonden er net iets meer dan 17.000 Tataren op het schiereiland. Zes jaar later waren dat er ongeveer 250.000, grofweg de helft van alle Krim-Tataren.

De grootschalige terugkeer veroorzaakte spanningen. De 2,5 miljoen etnische Russen (en Oekraïners) op de Krim zaten helemaal niet te wachten op de Krim-Tataren, die talloze illegale nederzettingen bouwden. Het kwam tot gevechten tussen Tataren en etnisch-Russische veiligheidsdiensten. Uiteindelijk kwam Kiev tussenbeide. Om Russische separatisten de wind uit de zeilen te nemen en tegelijkertijd tegemoet te komen aan Tataarse sentimenten, werd de Autonome Republiek van de Krim ingesteld. Maar de Tataren bleven een achtergestelde bevolkingsgroep en de terugkeer kwam medio jaren negentig tot stilstand.

De deportaties in 1944 vormen nog steeds een open wond voor de Krim-Tataren. Daarom was de Russische annexatie van de Krim in 2014 was voor hen een ware nachtmerrie. Vladimir Poetin trad in de voetsporen van Catharina de Grote en Jozef Stalin. De Krim-Tataren verzetten zich het felste uit tegen de annexatie. De reactie vanuit Moskou was onderdrukking. De Tataarse leiders werden gearresteerd en de Tataarse parlementaire vertegenwoordiging werd verboden, net als de jaarlijkse herdenking van de Sürgünlik (de Ballingschap) op 18 mei. Krim-Tataren worden volgens de VN gediscrimineerd en vervolgd.

Sommige Krim-Tataren verzetten zich en voerden bomaanslagen uit op de stroomvoorziening van het schiereiland, maar velen verlieten opnieuw hun thuisland. Zij vestigden zich in Oekraïense steden als Kiev en Kherson. Tijdens de Russische invasie van de rest van Oekraïne in februari 2022 stonden deze verdreven Krim-Tataren voorop om de wapens op te nemen tegen het Russische leger. Want zoals een van hen het verwoordde: ‘We kunnen nergens meer heen, dus we zullen moeten vechten.’