Alle artikelen

Wat is het ware verhaal van de braindrain uit Constantinopel?
‘Mede door het middelbaar onderwijs in Nederland leeft het idee dat na de Ottomaanse inname van de Byzantijnse stad meteen een exodus van geleerden tot stand kwam. Haast alsof drommen vluchtende geleerden met manuscripten in hun koffers naar Italië vertrokken en zo de Renaissance inluidden. Dat beeld doet de werkelijkheid geen recht. Sommigen bleven nog enige tijd in Griekstalig gebied. Bijvoorbeeld op de Peloponnesos, die pas jaren later door de Ottomanen werd ingelijfd. Anderen gingen inderdaad naar Italië, maar van een onmiddelijke, massale migratie van geleerden zou ik niet willen spreken. Ook voor 1453 trokken al veel Griekse geleerden richting Italië. Het was een geleidelijk proces, dat na de val van Constantinopel een tijdje versneld doorging.’

Waarom trokken de geleerden vooral naar Italië?

‘Sommigen hadden katholieke sympathieën, die zij niet goed konden uiten in het orthodoxe Constantinopel. Anderen wilden gewoon graag aan Italiaanse universiteiten studeren en carrière maken. In de Late Middeleeuwen ontwikkelde Italië zich tot een politiek, economisch en cultureel centrum. Het land was niet alleen een baken voor geleerden, ook vaklieden zagen er kansen. Zo boden Griekse dokwerkers hun expertise aan in Venetië. Een bekende Griekse geleerde en kardinaal genaamd Bessarion noemde Venetië destijds “een tweede Byzantium”, vanwege het grote aantal Grieken dat er woonde. Velen van hen maakten deel uit van de migratiestroom die door de val van de Byzantijnse wereld op gang was gekomen.’

Wat is een bekende Griekse geleerde die naar Italië ging?

‘Theodoros Gazes – hij is een van degenen die al voor de val van Constantinopel vertrokken. Hij werd vermoedelijk rond 1408 geboren en studeerde vanaf jonge leeftijd in de stad. Rond 1440 emigreerde hij naar Italië. Sommigen wijten dat aan de Ottomaanse dreiging, maar een tijdgenoot wijst op een andere reden: Gazes vertrok vooral om te studeren. Niet de oorlogsdreiging, maar academische ambitie dreef hem weg. Gazes wilde waarschijnlijk geneeskunde studeren, maar werd al snel gerekruteerd om Griekse handschriften te kopiëren en Grieks te onderwijzen. Dat bleef hij de rest van zijn leven doen. Hij vertaalde Griekse auteurs in het Latijn. Ook was hij de schrijver van een van de eerste en meest succesvolle Griekse grammatica’s voor een westers publiek. De humanist Erasmus bijvoorbeeld prees de grammatica van Gazes de hemel in.’

Wat betekende de braindrain voor Italië en Europa?

‘De Griekse geleerden gaven de wetenschap in het Westen een belangrijke impuls. Ze hadden kennis van de Oudgriekse taal en literatuur, die in West-Europa bijna helemaal was verdwenen. En ze brachten manuscripten mee, die zij konden lezen en overschrijven. Daardoor kwam er een degelijke hoeveelheid van in omloop in Europa. Die ontwikkeling kreeg een extra boost door de komst van de boekdrukkunst. In West-Europa verschenen daardoor de eerste edities van bijvoorbeeld Homerus, Euripides en Plato. De gevolgen van deze braindrain zijn nog steeds te merken. We hebben er deels onze kennis van de Griekse literatuur aan te danken.’

Zijn er parallellen met de huidige situatie in de VS?

‘In de vijftiende eeuw waren Byzantijnse geleerden misschien net zo gewild bij Italiaanse stadsstaten als Amerikaanse wetenschappers dat nu zijn in Europa. Die stadsstaten waren soms bereid goed te betalen om Griekse geleerden aan te trekken. Amerikaanse wetenschappers benutten het prestige van hun universiteiten om posities in Europa te bemachtigen – een tactiek die Byzantijnse geleerden al toepasten in Italië. Met wisselend succes, overigens. De Grieken werden lang niet overal even royaal behandeld als tegenwoordig Amerikaanse wetenschappers in Europa. Er waren er maar een paar die uitgroeiden tot echte stergeleerden. Over het algemeen bekleedden Grieken vrij schamele posities. Meestal werkten ze als handschriftkopieerder of leraar Grieks. Aan eigen onderzoek kwamen zij zeker niet altijd toe.’

Openingsbeeld: Italiaanse universiteit in de vijftiende eeuw.