Een Nederlandse idealist liep in de val van Jozef Stalin

In 1924 vertrok Dirk Schermerhorn naar de Sovjet-Unie om te helpen bij de opbouw van de communistische heilstaat. Hij maakte al snel deel uit van de elite. Tot de paranoïde Sovjetleider Jozef Stalin hem begon te wantrouwen.  

Op 19 december 1936 arriveerde Willem Schermerhorn in Moskou, vanwaar hij de Trans-Siberië Express naar China wilde nemen. Tegenwoordig is Schermerhorn vooral bekend als de eerste naoorlogse minister-president, maar in de jaren dertig was hij een wereldvermaard cartograaf. Daarom had de Chinese regering hem advies gevraagd over de luchtkartering van het land.  

Maar Schermerhorn had nog een andere reden om via Moskou te reizen. Zijn jongere broer Dirk woonde in de Russische hoofdstad, waar hij als ingenieur leiding gaf aan de aanleg van de metro. Als jonge, idealistische communist was Dirk Schermerhorn in december 1924 samen met zijn vrouw vertrokken naar de Sovjet-Unie om mee te bouwen aan de communistische heilstaat. In brieven naar zijn ouderlijk huis in Grootschermer, maar ook in interviews en artikelen in de communistische krant De Tribune, stak hij sindsdien de loftrompet over de enorme vooruitgang die het land onder leiding van de briljante Jozef Stalin had geboekt. ‘Wij zijn overtuigd dat er voor alle volken maar één uitweg is – de uitweg van Rusland na 1917,’ schreef hij zijn ouders. In De Tribune voorspelde hij dat de Sovjet-Unie binnen een paar jaar de grootste industriële, militaire en technologische macht in de wereld zou zijn.  

Hoewel Willem Schermerhorn de communistische idealen van zijn jonge broer niet deelde, wilde hij hem toch graag een bezoekje brengen; het bleef immers familie. Bovendien was het alweer een tijdje geleden dat Dirk iets van zich had laten horen. In een tijd van toenemende repressie in de Sovjet-Unie was dat reden tot enige zorg.  

Eenmaal geïnstalleerd in Hotel Metropole in Moskou kreeg Willem zijn broer niet te pakken. Wel verscheen zijn hoogzwangere schoonzus Francisca Schermerhorn-Mus in de hotellobby met de koele mededeling dat Dirk op dienstreis was. Dat de communicatie was stilgevallen had volgens haar te maken met de slechte verbindingen in het onmetelijke land. Lichtelijk teleurgesteld, maar ook enigszins opgelucht over de verklaring voor zijn broers afwezigheid stapte Willem Schermerhorn op de Trans-Siberië Express naar China.  

De opluchting zou van korte duur blijken. Ook in de daaropvolgende maanden ontving de familie geen enkel teken van leven meer van Dirk en na verloop van tijd werd ook van Francisca niets meer vernomen. Wat was er met hen gebeurd? 

Dirk en Francisca Schermerhorn behoorden tot de twee miljoen slachtoffers van de zogeheten Grote Terreur, die de Sovjet-Unie tussen 1935 en 1938 in de ban hield. Gedreven door een verlangen naar absolute loyaliteit en een aan paranoia grenzend wantrouwen, was Stalin een omvangrijke zuiveringscampagne begonnen. Hoge en lage partijfunctionarissen, officieren uit het Rode Leger, prominente kunstenaars, intellectuelen en wetenschappers, maar ook eenvoudige arbeiders en boeren: niemand was veilig voor de stalinistische arrestatiewoede. Het kleinste foutje, de minste verspreking en de geringste verdenking konden leiden tot een aanhouding en verbanning naar een strafkamp in Siberië.  

In 1938 telde de beruchte goelag archipel al twee miljoen inwoners. Berucht waren de Moskouse showprocessen, waarin vooraanstaande communisten als Nikolaj Boecharin, Lev Kamenev en Grigori Zinovjev hun fouten opbiechtten om vervolgens ter dood te worden veroordeeld. Zeker 700.000 Sovjet-burgers ondergingen hetzelfde lot.  

Wat eindigde in een nachtmerrie leek aanvankelijk een mooie droom. In december 1924 hadden Dirk en Francisca Schermerhorn zich als pasgetrouwd stel gevestigd te Kemerowo in de Sovjet-Unie. Deze ‘autonome industriële kolonie’ was gesticht door de Nederlandse ingenieur Sebald Rutgers. Na het begin van de Russische Revolutie was Rutgers samen met zijn vrouw Bartha Rutgers-Mees via Japan en Vladivostok naar Moskou afgereisd om mee te helpen met de opbouw van de communistische staat. Hij was als enige Nederlander aanwezig op het oprichtingscongres van de Komintern. In 1922 stichtte hij een industriële kolonie in het Koeznetsk-gebied, waar onder meer een kolenmijn en een staalfabriek van de grond kwamen. De kolonie trok idealisten vanuit heel de wereld, die graag hun steentje bijdroegen aan de opbouw van een arbeidersparadijs. Nederlanders, Amerikanen, Russen, Balten, Duitsers en Britten vormden een onbaatzuchtige ‘gemeenschap van alle werkers’, zoals Schermerhorn zich dat al in zijn studententijd in Delft had voorgesteld.  

Als pas afgestudeerd civiel ingenieur stortte Schermerhorn zich vol overgave op de opbouw van het ware socialisme. Zijn vlijt en talent vielen op en na enige tijd kreeg hij een aanstelling als hoofdingenieur bij de aanleg van de spoorverbinding tussen Turkestan en Siberië, een van de grootste constructieprojecten uit het eerste Vijfjarenplan. Per trein, auto, kameel en motor met zijspan reisde Schermerhorn van hot naar her om toe te zien op de voortgang van dit prestigeproject. Op 1 mei 1930, ruim op tijd, was de spoorlijn klaar en kreeg Schermerhorn de Orde van de Rode Arbeidsvaan opgespeld.  

In de correspondentie met het ouderlijk huis gaf hij hoog op over zijn eigen idealen en prestaties. ‘De zaak is dat je je hele energie en je leven wijdt aan de opbouw van een betere maatschappij, dat niettegenstaande duizenden grote en kleine moeilijkheden je iedere dag stap voor stap de maatschappelijke orde ziet groeien,’ schreef hij vol trots. Het kapitalisme had zijn langste tijd gehad, zo wist hij met grote stelligheid te melden. De economische crisis en het opkomende fascisme waren de laatste stuiptrekkingen van een stervend systeem. In De Tribune riep hij de vele Nederlandse jongeren die werkloos waren geworden op naar de hypermoderne Sovjet-Unie te komen, waar kansen te over waren.  

Inmiddels was de naam van deze ambitieuze Nederlander ook opgemerkt in het Kremlin. In het najaar van 1931 werd Schermerhorn benoemd tot adjunct-directeur-generaal van de spoorwegen, met alle privileges die daarbij hoorden. Met vrouw en twee kinderen vestigde hij zich in Moskou en leidde het leven van een lid van de nomenklatoera. In 1934 raakte hij betrokken bij de aanleg van de metro in Moskou, een geldverslindend prestigeproject waarmee de Sovjet-Unie haar grootsheid wilde aantonen. Zijn leidinggevende was volkscommissaris Lazar Kaganovitsj, die letterlijk over lijken ging om de ondergrondse op tijd af te krijgen. Medewerkers die in zijn ogen niet voldeden werden wegens sabotage gearresteerd, verbannen of zelfs geëxecuteerd. Hoewel Schermerhorn in zijn correspondentie hoog bleef opgeven over de zegeningen van de heilstaat was hij in kleine kring inmiddels een stuk kritischer geworden. Zo klaagde hij in gesprekken met andere, in Moskou verblijvende Nederlandse communisten over de angstcultuur die onder Kaganovitsj was ontstaan en die ertoe had geleid dat de eerste metrolijn ondanks allerlei gebreken toch in gebruik was genomen.  

Wat hij niet wist, was dat een van hen, de Nederlandse Komintern-medewerker Willem Siewertsz van Reesema, de Russische Geheime Dienst (NKVD) regelmatig informatie verschafte over de ideologische zuiverheid van zijn gesprekspartners. Schermerhorn zou ‘onder invloed van trotskisten’ zijn geraakt en bewandelde ‘de weg van het bedrog’, zo meldde Reesema aan zijn superieuren. In het paranoïde klimaat van de Grote Terreur was dat welhaast een doodvonnis. 

Maar wat Schermerhorn waarschijnlijk fataal werd, was dat hij in de zomer van 1936 wederom levensgevaarlijke fouten had ontdekt bij de constructie van een tweede metrolijn. De ongeduldige Kaganovitsj wilde er echter niets van horen: de spoorlijn moest koste wat kost bij herdenking van de Oktoberrevolutie worden geopend. Door het kleinburgerlijk gezeur van de Nederlandse ingenieur dreigde het project vertraging op te lopen. De meedogenloze Kaganovitsj liet de al te kritische Schermerhorn op 14 oktober 1936 arresteren en verklaarde later in een vergadering van het Centraal Comité dat Stalin in hoogsteigen persoon hem al had gewaarschuwd dat Schermerhorn ‘een slecht mens, een vijand’ was, die scherp in de gaten moest worden gehouden.  

Uit angst voor represailles hield Francisca Schermerhorn het bericht van de arrestatie van haar man voorlopig nog geheim. Maar uiteindelijk kon ook zij arrestatie niet ontlopen. Samen met haar pas geboren kind werd zij in januari 1938 verbannen naar een strafkamp in Mordovië. De twee andere kinderen van het echtpaar groeiden op in weeshuizen, waar hun naam werd verbasterd tot Shermergon.  

Sebald Rutgers pendelde lange tijd tussen Moskou, Wenen en Amersfoort; in 1938 kreeg hij bericht dat hij niet meer welkom was in de Sovjet-Unie. Zijn zoon Wim bleef achter in de Sovjet-Unie, waar hij in 1941 spoorloos verdween.  

Na de Tweede Wereldoorlog kregen de kinderen van Dirk Schermerhorn voor het eerst weer contact met hun zwaar verzwakte moeder. Over het lot van hun vader was niets bekend, hoewel niemand er rekening mee hield dat hij nog in leven was. Pas na de Val van de Muur kwamen de details over het levenseinde van Dirk Schermerhorn aan het licht. In het door zijn zoon Timofei geraadpleegde dossier in het archief van de geheime dienst viel te lezen dat Dirk Schermerhorn direct na zijn arrestatie was overgebracht naar de beruchte Ljubljana-gevangenis in Moskou. Na enkele maanden van verhoren kreeg hij op 25 november 1937 door het Militair College van het Opperste Gerecht in een nog geen kwartier durende zitting de doodstraf opgelegd. Een vuurpeloton voltrok daags erna het vonnis.  

Dit soort gebeurtenissen hadden het geloof van Sebald Rutgers in het communisme niet geschokt. In 1958 stond hij als 79-jarige nog kandidaat voor de Communistische Partij Nederland bij de Provinciale Statenverkiezingen in Utrecht.