Ontdekkingsreiziger Franz von Siebold introduceerde in Europa de blauwe regen, de hortensia en de hosta. In Leiden opende hij een museum over Japan. Hij was ambitieus, ijdel en egocentrisch. Wellicht had het hem gevleid dat er nu maar liefst twee boeken over hem zijn verschenen. Een over de relatie met zijn dochter en een over hem als wetenschapper.
Philipp Franz von Siebold (1796-1866) was een groot bewonderaar van de Duitse ontdekkingsreiziger en natuuronderzoeker Alexander von Humboldt, wiens dertigdelige reisverslagen aan het begin van de negentiende eeuw ongekend populair waren. Over de wereld reizen, nieuwe flora en fauna ontdekken en onbekende culturen bestuderen – dat wilde deze zoon uit een Würzburgs artsengeslacht ook. In tegenstelling tot Humboldt was Siebold niet gefortuneerd en had hij geen connecties in de allerhoogste kringen. Maar via een omweg lukte het hem toch naam te maken als natuuronderzoeker, botanist en etnoloog.
Nadat hij in 1820 in de geneeskunde was gepromoveerd, wilde hij niet in Duitsland blijven werken als arts, maar trok de wijde wereld in. Hij aanvaardde een aanstelling als ‘chirurgijn-majoor’ bij het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Tijdens de vijf maanden durende tocht naar Batavia fungeerde Siebold als scheepsarts en korte tijd na aankomst in de kolonie stuurde de gouverneur-generaal hem naar de Nederlandse handelsfactorij op Deshima. Dat kunstmatige eilandje in de haven van Nagasaki was tot 1854 de enige plek waar westerlingen handel mochten drijven met Japan en twee eeuwen lang hadden de Nederlanders daarop het monopolie.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Als arts van de maximaal twintig Nederlanders die op Deshima mochten verblijven had Siebold vrij weinig te doen. Maar daarnaast had hij tot taak Japan en de handelsmogelijkheden ter plekke te onderzoeken. Hij ging voortvarend te werk en verzamelde honderden exotische planten, dieren en voorwerpen, die hij classificeerde en naar Nederland liet verschepen. Siebold was degene die in Europa de blauwe regen, hortensia, hosta en de inmiddels beruchte Japanse duizendknoop introduceerde.
Siebold verdiepte zich enorm in de flora, fauna en cultuur van Japan en tevens in de geneeskunde, die sterk gericht was op de heilzame werking van kruiden. Op zijn beurt bracht hij de Japanners nieuwe chirurgische technieken bij.
Aanvankelijk werd hij gerespecteerd vanwege zijn kennis en oprechte belangstelling. In 1826 mocht hij mee op reis naar het hof van de shogun, de Japanse heerser, in Edo, het huidige Tokio. Maar enkele jaren later werd hij Japan uitgegooid omdat hij, ondanks het verbod daarop, enkele landkaarten had proberen te kopen. Dat werd gezien als spionage en Siebold had nog geluk, want andere betrokkenen werden gemarteld en gevangengezet, terwijl de cartograaf zelfs onthoofd werd.
Na zijn terugkeer in Nederland vestigde Siebold zich in Leiden, waar hij zijn verzameling tentoonstelde en een botanische tuin inrichtte. Hij vergaarde roem als kenner van Japan en publiceerde kostbare, rijk geïllustreerde boeken over de flora en fauna van dat land. Koning Willem I steunde hem en verhief hem in de adelstand. In Leiden kun je aan het Rapenburg nog altijd een bezoek brengen aan het Sieboldhuis, een museum gewijd aan de Japanse cultuur. In 1858 keerde hij nog eenmaal terug naar Japan, dat niet langer hermetisch was afgesloten voor buitenlanders. Daar zag hij zijn dochter Oine terug, die hij tijdens zijn eerste verblijf in Nagasaki had verwekt bij een 16-jarige courtisane.
De relatie tussen Siebold en zijn dochter staat centraal in het nieuwe boek van Annejet van der Zijl, De zwevende wereld, waarin niet alleen Siebolds levensloop wordt beschreven, maar ook die van zijn dochter, die pas in 1903 overleed. Ze noemde zich later Kusumoto Ine en is nog altijd beroemd als de eerste vrouwelijke arts van Japan. Vrijwel tegelijk met het boek van Van der Zijl verscheen ook een meer traditionele biografie van Siebold door Arlette Kouwenhoven, die zich decennialang in hem heeft verdiept.
Hoewel in het boek van Kouwenhoven de nadruk ligt op de wetenschapper Siebold en zijn fascinatie voor Japan, rijst er wel degelijk een duidelijk beeld op van deze ongelooflijk ambitieuze, briljante, ijdele, egocentrische man. En uiteraard komt zijn relatie met zijn Japanse vrouw en dochter aan bod.
De biografie van Kouwenhoven is soms wat moeizaam geschreven, maar historisch gezien wel het meest degelijke en uitvoerige boek. De fans van bestsellerauteur Van der Zijl zullen ongetwijfeld smullen van De zwevende wereld. Ze wordt door velen geprezen om haar beeldende en literaire stijl – die mij overigens vaak aan ouderwetse damesromans doet denken. In haar boek krijgt de dramatische relatie tussen Siebold en zijn dochter alle aandacht. Waar het gaat om de context laat ze af en toe een steekje vallen. Bijvoorbeeld op de allereerste bladzijde, waar ze schrijft dat enkele maanden na de geboorte van Siebold in 1796 Würzburg werd ‘bezet en geplunderd door de legers van Napoleon Bonaparte’, die blijkens de volgende zin zeven jaar daarvoor ‘de macht in zijn land naar zich toe had getrokken’. Uiteraard is Napoleon niet in 1789, meteen bij het begin van de Franse Revolutie, aan de macht gekomen, maar pas tien jaar later. En in 1796 vocht hij in Italië.
Brandende ijver. Siebold, de biografie
Arlette Kouwenhoven
334 p. LM Publishers, € 27,50
De zwevende wereld. De verbonden levens van Franz von Siebold en Kusumoto Ine
Annejet van der Zijl
350 p. Hollands Diep, € 26,99
