Home Wibaut bepleitte pret buiten het huwelijk 

Wibaut bepleitte pret buiten het huwelijk 

  • Gepubliceerd op: 15 juli 2024
  • Laatste update 23 jul 2024
  • Auteur:
    Paul van der Steen
  • 11 minuten leestijd
De Wibauts op het balkon van hun woning in Amsterdam, 1929.

In 1932 publiceerden de vooraanstaande sociaal-democraten Floor en Mathilde Wibaut een boek dat grote afkeer opriep. Ze pleitten voor werkende moeders, open relaties en seks voor het huwelijk. De lezers vonden het pornografisch en een gevaar voor de goede zeden. 

Nadat hij Wordend huwelijk van Floor en Mathilde Wibaut had gelezen, ging dominee Jentje Saekes Post vol op het orgel. Het boek vol ‘ongelimiteerde hoererij met voorkoming van geboorten’ druiste in tegen alles waarin de gereformeerde predikant geloofde: ‘Deze volksverdervers trachten onze dochters te besmeuren met hun geestelijk vuil en komen de eere van onze moeders te na.’ De Wibauts sleurden ‘ons menschelijk leven in ’t slijk’. ‘Het monster der tuchteloosheid wordt losgelaten onder de jeugd.’ In zijn antwoordpamflet stelde Post er het in zijn ogen enige alternatief tegenover: liefde, kuisheid, ridderlijkheid, huwelijkstrouw en een onwankelbaar geloof in God. 

Meer historische verhalen lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Post stond in 1932 niet alleen in zijn verontwaardiging. Over de volle breedte van de verzuilde Nederlandse samenleving – ook in de eigen kring van de Wibauts – klonk ontzetting en was er kritiek op het boek. Bijna vijftig jaar getrouwd waren ze ten tijde van de publicatie, maar in sommige kranten werden ze neergezet als ‘beestmensen’ met een ‘beestenmoraal’. 

‘Het monster der tuchteloosheid wordt losgelaten’ 

Al die weerzin tegen het boek zou bijna doen vergeten dat Wordend huwelijk vooral was bedoeld als redmiddel van het instituut huwelijk. De Wibauts zagen dat vrouwen zich steeds nadrukkelijker manifesteerden en dat de seksuele moraal losser werd. Dat vergde in hun ogen een modernisering van de verbintenis tussen man en vrouw. Als andere belangen dan onderlinge liefde speelden, zoals geld of maatschappelijke status, kon het volgens de twee al niets eens een huwelijk worden genoemd. Dan was eerder sprake van een vorm van prostitutie. Tegelijkertijd bepleitten ze de vrijheid van geboorteregeling en dus het gebruik van voorbehoedsmiddelen. Ze vonden het ook raadzaam dat toekomstige echtparen voor het huwelijk een periode proefdraaiden, waarbij ze al met elkaar naar bed moesten kunnen gaan.  

Ook de taken in het huishouden konden in onderling overleg anders worden verdeeld. Dan zouden vrouwen na hun huwelijk en zelfs na het moederschap kunnen blijven werken.  

Een verliefd stel omhelst elkaar in de jaren dertig.
Een verliefd stel omhelst elkaar in de jaren dertig.

Verreweg het meest controversiële deel van het boek ging over de mogelijkheid van een open relatie. Het kon gebeuren dat het huwelijk niet alle geestelijke en lichamelijke bevrediging te bieden had. Dan mocht volgens het echtpaar Wibaut een derde in het spel komen. De twee schrijvers constateerden dat dit in conventionele kringen doorgaans tot gedonder leidde, maar ze benadrukten dat het niet per se zo hoefde te gaan. In plaats van jaloezie haar giftige werk te laten doen, kon je het je partner ook gunnen. Echtscheidingen konden op die manier worden voorkomen en er konden zelfs innige vriendschappen ontstaan met de Dritte im Bunde.  

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

‘Onderkoning van Amsterdam’ 

Wordend huwelijk kwam voor velen uit de lucht vallen. Beide echtelieden waren vooraanstaande sociaal-democraten. Floor Wibaut was rijk geworden als houthandelaar en had met zijn vermogen een aanzienlijk rustiger leven kunnen leiden. Hij besloot anders. De arbeider moest het in alle opzichten beter krijgen. De zakenman verhuisde van Middelburg naar Amsterdam en stortte zich daar in de gemeentepolitiek. Al snel werd Wibaut wethouder. In het college groeide hij uit tot een sleutelfiguur. B&W stond in de hoofdstad volgens sommigen voor ‘burgemeester en Wibaut’. De bijnamen van de wethouder, ‘onderkoning van Amsterdam’ en ‘de Machtige’, waren eveneens veelzeggend. Zijn belangrijkste verdiensten waren de aanpak van de verkrotting en de enorme aantallen nieuwe woningen in de hoofdstad. ‘Wie bouwt? Wibaut!’ bleek geen loze leus.     

Mathilde Wibaut-van Berdenis van Berlekom was in 1895 een van de oprichters van de Middelburgse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. In 1897 werd ze lid van de SDAP en in 1908 richtte ze de Bond van Sociaal-Democratische Vrouwenclubs (BSDVC) op. Ze zou die club drie decennia leiden.  

Geen werkverbod gehuwde vrouwen

In Wordend huwelijk pleitten de Wibauts ervoor dat vrouwen na een huwelijk en als ze kinderen kregen, konden blijven werken. Die opvatting stuitte op veel tegenstand. Doorwerken bij de overheid werd steeds moeilijker gemaakt en de katholieke minister van Sociale Zaken Carl Romme wilde in 1937 ook een verbod voor het bedrijfsleven invoeren. Mannen waren kostwinner en vrouwen dienden in zijn ogen het gezin te verzorgen. Wie het anders regelde, was tegennatuurlijk bezig. Maar Romme stuitte op tegenstand van vrouwenorganisaties, werkgevers en de Hoge Raad van Arbeid (voorloper van de Sociaal-Economische Raad). Hij diende zijn wetsvoorstel daarom uiteindelijk niet in.  

Zo’n aparte vrouwenorganisatie riep weerstand op binnen de partij. Suze Groeneweg, in 1918 het eerste vrouwelijke Tweede Kamerlid van Nederland, vond een afgezonderd genootschap van mensen van hetzelfde geslacht tegennatuurlijk. En een jonge Willem Drees dacht dat het maar afleidde van de klassenstrijd. Mannen en vrouwen dienden zich achter hetzelfde rode vaandel te scharen. Vrouwen als Mathilde Wibaut onderstreepten het belang van een eigen plek binnen de partij. Want hoe enthousiast waren de mannen nou eigenlijk voor de vrouwenbelangen? Zodra ze thuiskwamen, hingen veel partijgenoten ‘het socialisme aan de kapstok’, constateerde de BSDVC-voorzitter. Daar waren hun echtgenotes vooral onbetaalde huishoudsters.   

Floor en Mathilde hadden elkaar in de jaren zeventig van de negentiende eeuw leren kennen via haar neef. Hij was negentien, zij was zestien. Wibaut en de neef hadden samen op de Handelsschool in Amsterdam gezeten. Mathilde en haar zus Marie kwamen via hem in een idealistische vriendengroep terecht. De jongeren ontspanden via roeien, rijtoeren en wandelingen, maar vonden elkaar ook in meer serieuze bezigheden zoals het bezoeken van lezingen en het bespreken van literatuur. Floor en de zusjes deelden een grote voorliefde voor de schrijver Multatuli, een hartstochtelijk voorstander van vrouwenemancipatie.  

Mathilde Wibaut (links) tijdens een demonstratie van de Socialistische Democratische Vrouwenbond.
Mathilde Wibaut (links) tijdens een demonstratie van de Socialistische Democratische Vrouwenbond.

De discussies over zijn oeuvre schiepen een diepere band. Wibaut werd verliefd op Mathilde en wilde zelfs trouwen, maar zij twijfelde. Ze was de dochter van een Middelburgse arts en kreeg van thuis alle vrijheid om haar eigen weg te kiezen en zichzelf te ontwikkelen. Wilde ze wel een huwelijk? Het zou immers het einde betekenen van haar droom om lerares Nederlands te worden. En nog een belangrijk punt: ze was zelf niet echt verliefd op Wibaut.  

Maar die bleef haar een jaar of drie het hof maken. Mathilde begon iets dat leek op een diepere band te voelen. Toch bleef ze nog een tijd in dubio over de wenselijkheid van een trouwerij. Uiteindelijk ging ze overstag. In 1884 verloofden de twee zich. Ze zagen die verbintenis als een proefhuwelijk. Dat betekende dat ze – niet gebruikelijk voor die tijd – al het bed met elkaar mochten delen. Het liet hun onderlinge genegenheid verder toenemen. Mathilde vond nu ook dat het niet bij experimenteren moest blijven. Ook zij wilde trouwen. In mei 1885 zeiden ze ‘ja’ tegen elkaar.  

Vurige idealen

Van een docentschap buitenshuis of een andere betaalde baan van Mathilde kon geen sprake zijn. De moderne ideeën van Floor kenden hun grenzen. Zijn vrouw mocht het huishouden gaan bestieren en moederen over de vier kinderen die ze samen kregen. 

Zij zal ook het meeste hebben geleden onder de consequenties van een open huwelijk. Floor had een minnares: de bijna 37 jaar jongere Hannie Kuiper, een voormalig maatschappelijk werkster en ongehuwde moeder, die schrijfster was geworden. Kuiper omschreef zichzelf als Wibauts ‘courtisane’ en noemde haar aanbidder ‘mijn koning’. Hij vond haar een toevoeging. Door haar had zijn leven meer kleur gekregen. 

Johanna Kuiper, de minnares van Floor Wibaut.
Johanna Kuiper, de minnares van Floor Wibaut.

Voor Mathilde Wibaut lijkt het toch een bittere pil te zijn geweest, al was haar ongemak met de situatie wellicht tijdelijk. Soms stelde ze haar eisen. Hannie mocht bijvoorbeeld alleen met haar echtgenoot mee op een reis naar Zwitserland, als ze zelf ook mee kon gaan.  De twee vrouwen werden uiteindelijk vriendinnen. Hannie bleef Mathilde ‘wel erg negentiende-eeuws vinden, vooral dat ouwelijke pothoedje!’ Maar met haar opvattingen over relaties liet Mathilde zich volgens Hannie juist weer kennen als ‘een verre twintigste-eeuwer’. Dat bleek ook uit haar werk aan Wordend huwelijk. Floor schreef het grootste deel van het boek, maar Mathilde nam het hoofdstuk over open relaties voor haar rekening.    

Floor Wibaut had in 1931 afscheid genomen van de Amsterdamse gemeentepolitiek. Het pragmatisme van een bestuurder verruilde hij al snel voor vurig beleden idealen. Critici, ook uit zijn eigen partij, verweten hem toenemende naïviteit. In zijn brochure Economisch Sovjet-Rusland pleitte Wibaut bijvoorbeeld voor hernieuwde samenwerking tussen sociaal-democraten en communisten. De totalitaire uitwassen in de USSR beschouwde hij als kinderziektes. Op termijn zou het land zich in democratische richting ontwikkelen. Op dat moment diende links verenigd te kunnen optreden, vond Wibaut, ook om zich teweer te stellen tegen verderfelijke rechtse krachten.  

Floor Wibaut wordt in 1931 gehuldigd. Zijn vrouw Mathilde loopt naast hem.
Floor Wibaut wordt in 1931 gehuldigd. Zijn vrouw Mathilde loopt naast hem.

Kennelijk dacht hij dat zijn kameraden vrij gemakkelijk over de kloof konden stappen, die de decennia ervoor steeds verder was gegroeid. In het geval van Wordend huwelijk verwachtte hij eenzelfde soepelheid bij de lezers. De overtuigingskracht van het echtpaar Wibaut moest hen uit bestaande denkpatronen over liefde en seksualiteit wegrukken.  

Afschuw

Het tweetal vergiste zich. Mensen die meer vrijheden wensten, schroomden om daarmee naar buiten te treden. De sociale druk was groot. Voor de meeste Nederlanders gingen de huwelijksopvattingen van de Wibauts sowieso veel te ver. Politieke tegenstanders zagen hun inzichten bevestigd: als die duivelse sociaal-democraten hun zin kregen, verdween elke moraal en ging alles op de helling. Dan werd het een goddeloze bende. Ook de leeftijd van de twee auteurs bleef niet helemaal onvermeld. Een van de critici had het over ‘pornografie, waaraan seniliteit niet vreemd is’.    

Voor de meeste Nederlanders gingen de Wibauts te ver

Zelfs in eigen sociaal-democratische kring riep Wordend huwelijk voornamelijk afschuw op. Zowel Het Volk, de krant van de eigen zuil, als De Proletarische Vrouw, het blad van Mathilde Wibauts eigen BSDVC namen afstand van het geschrevene. Van proefhuwelijken en open relaties moest dat orgaan niets hebben. In theorie was denkbaar dat twee partners het er samen eens over werden. In de praktijk moest het wel uitlopen op ellende vanwege ‘het menselijk oerinstinct jalousie dat is vastgeklonken aan de liefde tussen man en vrouw’.   

Het met de Wibauts bevriende echtpaar Pothuis-Smit kwam zelfs met een tegenpamflet Zoo kan het huwelijk worden. Zij raadden de lezers aan om niet te veel nadruk op seksualiteit te leggen. Man en vrouw moesten zich meer richten op het veel hoogstaandere, geestelijk contact. Het najagen van allerlei prikkels zou de sociaal-democratische idealen in de weg zitten, vonden Samuel Pothuis, voormalig vakbondsbestuurder en gemeenteraadslid, en Carry Pothuis-Smit, voormalig gemeenteraadslid en het eerste vrouwelijke lid van de Eerste Kamer. ‘De opkomende generatie moet rein en frisch een nieuwe, hogere moraal vestigen, die gegrond op verantwoordelijkheidsgevoel, zich richt naar de gemeenschap, waarmede zij zich verbonden voelt.’ 

Roomse huwelijksmoraal

Gaat heen en vermenigvuldigt u. Als het devies niet vanaf het altaar klonk, dan zat het een kleine eeuw geleden nog wel tussen de oren van de rooms-katholieken in Nederland. Een tijdschrift als De Katholieke Illustratie, maar ook de kinderbladen hielden de lezers en lezertjes graag grote gezinnen als voorbeeld voor: vijftien kinderen of meer was geen uitzondering. Geestelijken waarschuwden tegen periodieke onthouding en neomalthusiaanse nieuwlichterij. Ze spraken van sjacheraars in huwelijksmoraal, zelfbedrog, misdaad, geestelijke zelfmoord en doodzonde. Wie zich overgaf aan blinde lust en de kerkelijke regels rond het huwelijk veronachtzaamde, zou worden gestraft door God. Die ging niet naar de hemel maar naar de hel.      

Ondanks de controverse rond het boek nodigde de VARA Floor Wibaut uit voor ‘een causerie’ over het thema voor de radiomicrofoon. De uitzending stond voor 11 november 1932, elf uur ’s avonds aangekondigd. Maar de tekst van het praatje kwam niet langs de Radio Omroep Controle Commissie. Die verbood Wibauts optreden voor de radio ‘ter voorkoming van gevaar voor de goede zeden’. Zelfs vlak voor middernacht verdiende de Nederlandse luisteraar in haar ogen bescherming tegen al te wilde ideeën.   

Positieve reacties op het boek waren op de vingers van één hand te tellen. Ze kwamen uit de hoek van radicale jongerenbewegingen en de Nieuw-Malthusiaanse Bond, de voorloper van de latere Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH). Zij juichten vooral de wat vrijere opvattingen over seksualiteit toe.  

Bij de Wibauts leek na Wordend huwelijk sprake van enige terughoudendheid. In de memoires van Floor Wibaut (verschenen in 1936, het jaar van zijn overlijden) wordt het boek niet genoemd. Toch bleef Mathilde Wibaut zich tot op hoge leeftijd roeren in de strijd voor andersoortige relaties, waarbij ze wat afstand nam van de partijpolitiek. Ze was landelijk bestuurslid van de Wereldliga voor Sexueele Hervorming. En na de oorlog schreef ze als tachtigplusser nog een commentaar bij een rapport over echtscheiding van het Humanistisch Verbond. 

Meer weten

  •  Wordend huwelijk (1932) door Floor Wibaut en Mathilde Wibaut-Berdenis van Berlekom is een pleidooi voor een gelijkwaardiger huwelijk.  
  •  Wibaut de Machtige (2013) door Herman de Liagre Böhl behandelt zowel het politieke als privéleven van deze sociaal-democraat.  
  •  Gedurfd leven (2024) door J.J.F. van Melle is de biografie van de Dritte im Bunde in het huwelijk van de Wibauts, Hannie Kuiper.   

Openingsafbeelding: De Wibauts op het balkon van hun woning in Amsterdam, 1929.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 7/8-2024