Verenigd rond Helgoland: de rode rots

Vijf jaar na de Tweede Wereldoorlog bombardeert de Britse luchtmacht tijdens oefeningen nog steeds het West-Duitse Helgoland. Veel Duitsers willen dat de Britten het eiland verlaten. Het oplaaiende nationalisme wordt aangewakkerd door de DDR.

Konrad Adenauer is amper een jaar bondskanselier als hij zijn regering passeert en een geheim memorandum stuurt aan de Amerikaanse Hoge Commissaris in Duitsland, John McCloy. De kalender geeft dinsdag 29 augustus 1950 aan. De Bondsrepubliek is in opbouw, de westerse geallieerden houden controle, even verderop loert Moskou.

Meer lezen over de Wederopbouw? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Adenauer bepleit in het memorandum deelname van de jonge Bondsrepubliek aan de Europese Defensie Gemeenschap, waarover dan in andere hoofdsteden al regelmatig is gesproken. Frankrijk, Italië en de Benelux-landen denken na over een gezamenlijk leger. Amerikanen en Britten moedigen het aan. Adenauers voorstel behelst – als vanzelfsprekend – ook de herbewapening van westelijk Duitsland.

Als het plan publiek wordt, reageert een deel van zijn kabinet woedend op de Alleingang van de 74-jarige kanselier. Diens partijgenoot en minister van Binnenlandse Zaken, CDU’er Gustav Heinemann, treedt af. Het solistische optreden, maar vooral de gerichtheid op het Westen en de herbewapening zitten hem dwars. Heinemann gelooft nog in een herenigd en neutraal Duitsland in het hart van Europa.

Het plan van Adenauer verdeelt regering en parlement. Ook in het land wordt gediscussieerd. Bijvoorbeeld aan de oudste universiteit in Heidelberg. Daar gaat het op vrijdag 8 december in een discussie met studenten vooral over herbewapening. In de pauze constateert de 21-jarige economiestudent Georg von Hatzfeld dat het hoog tijd is voor protest – geweldloos natuurlijk. Hij heeft dan net René Leudesdorff (22) ontmoet, student theologie.

Ze besluiten samen actie te ondernemen op Helgoland. Op dat eiland in de Duitse Bocht duurt de oorlog voort. De Britten gebruiken het als oefenterrein voor hun explosievenexperts en bommenwerpers. Ze hebben de voormalige U-boothaven, een inmiddels verwoest militair steunpunt, nog altijd niet aan Duitsland teruggegeven. De inwoners van deze rode rots in de Noordzee zijn in 1945 geëvacueerd en snakken naar terugkeer.

Von Hatzfeld en Leudesdorff worden op 20 december 1950 vanuit Cuxhaven door een visserskotter overgezet, samen met twee verslaggevers van de Frankfurter Abendpost. Hun missie – ze hebben er codenaam ‘Tante Helga’ voor verzonnen – trekt veel aandacht, zeker als ze een week later bezoek krijgen van prins Hubertus zu Löwenstein. In diens kielzog reist een leger aan journalisten mee.

Zu Löwensteins naam heeft kleur in binnen- en buitenland. Hij is ‘een overtuigd nationalist, excentriek, met een licht instabiel karakter’, rapporteert de Britse binnenlandse veiligheidsdienst MI5 midden jaren dertig al eens. De in media en politiek actieve prins is in die tijd via Oostenrijk en Engeland uitgeweken naar Amerika, weg van de aanstormende nazi’s.

Alle politieke partijen in Duitsland, ook de communisten, bejubelen de bezetting van het eiland. Amper terug uit Helgoland juicht veroveraar Leudesdorff: ‘Dit is de eerste keer sinds de oorlog dat alle Duitsers het met elkaar eens zijn,’ bericht het Amerikaanse weekblad Time op 15 januari 1951.

De beide studenten zijn dan twaalf dagen terug en zijn met egards ontvangen, onder meer door parlementsvoorzitter Hermann Ehlers, partijgenoot van Adenauer. Zijn Bondsdag vraagt de Britten een maand later om teruggave van het eiland. Daar wapperen intussen de Duitse vlag en een exemplaar met de E van Europa.

Leudesdorff, die zijn avontuur beschrijft in Wir befreiten Helgoland, legt bij een andere gelegenheid nog eens uit: ‘We waren niet links, niet rechts, maar tegen herbewapening en voor één Duitsland. (…) Wat we wilden was ook: stop met bombarderen, geef het eiland terug aan de Helgolanders.’

De Duitsers hebben een historische liefde voor het nabije eiland in de Noordzee. Het is bezongen, beschreven en geschilderd, gebruikt en misbruikt. Niettemin wordt zowel de regering in Londen als Adenauer verrast door de dynamiek van het nationalisme.

Het is een storm die aanwakkert door toedoen van het andere Duitsland, de DDR, en – verder naar het oosten – Jozef Stalins Sovjet-Unie. Zij spelen in op de gevoelens van onvrede die in de Bondsrepubliek ter linker- én ter rechterzijde leven, in de hoop Adenauers Westpolitik en de herbewapening te frustreren. Daartoe kapen ze de strijd om Helgoland.

Op aanwijzing van de Genossen in Oost-Berlijn gaat eind februari 1951 in Hamburg de Deutsche Bewegung Helgoland aan het werk. Deze wordt al snel geïdentificeerd als een communistische organisatie, die nieuwe actievoerders ronselt onder werklozen, studenten, radicale vakbondsleden en antimilitaristen. De westelijke afdeling van de Freie Deutsche Jugend (FDJ) en ook de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD) gelden als vanzelfsprekende leveranciers. Ze zijn medeoprichters van de beweging en vechten, tot ze midden jaren vijftig in het westen worden verboden, op allerlei manieren tegen Adenauers plannen. De regie van de campagne ligt in de DDR, de meeste actievoerders komen uit de Bondsrepubliek.

Op 23 februari is een zevenkoppige delegatie naar Helgoland gestuurd en daar enkele dagen later afgevoerd door een patrouilleboot met Britse officieren en Duitse agenten aan boord. Na de actie van Leudesdorff en de zijnen is ‘decreet 224’ uitgevaardigd: verboden het eiland te betreden. Daarom moeten de zeven in Lübeck voor een rechter verschijnen, een Britse. Zo is de naoorlogse ordening nog. De Hamburgse actieleider, kunststudent Hans-Peter Goettsche, draait voor drie maanden de cel in. De rest komt er met een voorwaardelijke straf vanaf.

Schande, bromt Neues Deutschland, de krant van het Oost-Duitse regime. Een straf opgelegd door een Britse magistraat in Duitsland, dat deugt sowieso niet. Het druist in tegen ‘de eensgezinde wil van het Duitse volk’. In de westerse kranten, de Nederlandse incluis, komt het accent vooral op ‘communisten’ te liggen.

Hun bemoeienis lijkt averechts te werken. Oppositieleider en SPD-leider Kurt Schumacher, die Adenauer eerder nog wegzette als ‘Bundespräsident der Alliierten’, heeft een grotere hekel aan het communisme dan aan de kanselier. Zijn stelling: ‘Zo gauw communisten zich van een groot ideaal of een goede gedachte meester maken, wordt het vuil.’

Op 26 februari 1951 laat de Britse regering Adenauer weten bereid te zijn de bombardementen te staken en het eiland terug te geven zo gauw een alternatief wordt aangereikt. Een halfjaar eerder was teruggave nog onbespreekbaar.

De ommezwaai is voor de DDR geen reden om de campagne op te schorten. Op zaterdag 31 maart gaat een volgende, grotere groep naar Helgoland. Daarvan maakt kantoorbediende Eva-Maria Bruhn deel uit, lid van de socialistische jeugdbeweging. De actie op Helgoland moet de Hamburgse met een voorwaardelijke veroordeling en baanverlies bekopen. Ze legt haar ervaringen vast in enkele schoolschriften, die bewaard zijn gebleven in een archief in haar geboortestad.

Met haar 16 jaar is Eva-Maria de jongste van het stel. Een ansichtkaart toont haar met wapperende haardos, staande op een zeilschip op weg naar Helgoland. Op de achterkant van de kaart staat: ‘Eva-Maria Bruhn, lid van de delegatie jonge vredesactivisten die in april 1951 op het eiland landde uit protest tegen de bombardementen door Britse vliegtuigen op Helgoland en die door de Adenauer-politie werd gearresteerd en in de gevangenis geworpen.’

De tiener is een dankbare figurant. De kaart met haar foto wordt die zomer uitgegeven ter gelegenheid van de derde Wereldspelen voor jongeren en studenten, de Weltfestspiele. Zij is een van de eregasten in Oost-Berlijn. Eva-Maria toert op uitnodiging van de regering twee maanden door de DDR.

Tijdens de reis schrijft ze een brief aan Jozef Stalin. Het is haar innige wens ‘deze grote leider eens te leren kennen. Hij is ons voorbeeld.’ Een andere held, DDR-president Wilhelm Pieck, krijgt van haar de groen-rood-witte vlag van Helgoland.

Op het eiland blijft het een komen en gaan van actievoerders. De campagne wordt bovendien verbreed. Op 5 maart 1952 gaat in het Oost-Berlijnse Theater der Freundschaft de voorstelling Kampf um Helgoland in première, geschreven door Peter Martin Lampel. Hij is een omstreden kunstenaar uit het westen van Duitsland, oud-lid van de NSDAP en haar militante Sturmabteilung (SA), een politiek zwabberaar. In de Bondsrepubliek is Lampel uitgekotst.

Zijn voorstelling betreft – de titel verraadt het al – een bezettingsactie. Op de bühne legt ene Klaus uit dat het de actievoerders ‘niet alleen om een paar rode rotsen gaat, maar uiteindelijk om vrede op het Duitse grondgebied en ook om vrede voor de hele wereld’.

Later dat jaar verschijnt van Lampel ook het kinderboek Helgolandfahrer, een afgeleide van het toneelstuk. Als de bezetters op het eiland landen en het door bommen verwoeste kerkhof ontdekken, zegt een van hen: ‘Dat moet Adenauer als eerste zien, die wil ons aan de Amis (Amerikanen, red.) verkwanselen. Hij moet de graven bekijken en zijn verantwoordelijkheid nemen.’

Het toneelstuk Kampf um Helgoland gaat in première nadat het eiland door de Britten is overgedragen. Die overdracht had namelijk al plaats op 1 maart 1952.

Neues Deutschland motiveert de aanhoudende bemoeienis van de DDR met de kwestie als volgt: ‘De afgedwongen teruggave bewijst welke krachten de vastbesloten wil van alle patriotten kan losmaken (…). De Duitse patriotten eisen nu: nooit meer bommen op Helgoland! Zij zullen erover waken dat het eiland een vredige en gelukkige toekomst tegemoet kan zien.’

Een paar dagen later sart Stalin het Westen met het voorstel om alsnog een verenigd en neutraal Duitsland in het midden van Europa te vormen. Dat wordt door geallieerden noch Adenauer serieus genomen.

De Europese Defensie Gemeenschap zal er niet komen – het Franse parlement ligt in 1954 dwars –, maar de Bondsrepubliek krijgt een warm onthaal in het Westen. Het door oorlog en vrede verschroeide Helgoland herrijst ten koste van miljoenen D-marken. De Britse bommenwerpers oefenen voortaan op Grosser Knechtsand, een hoge zandbank in de Waddenzee. En de Duitse hereniging? Daarop blijft het wachten tot 3 oktober 1990.