‘Het schaakspel weerspiegelt de politieke werkelijkheid’

Schaken geldt als een sport voor slimmeriken en kunstenaars. De spelregels weerspiegelen al eeuwenlang de militaire en politieke werkelijkheid. Zo veranderde de koningin in de Middeleeuwen van een van de zwakste in een van de sterkste stukken. Schaakjournalist Peter Doggers beschrijft in De Schaakrevolutie de geschiedenis van het ‘nobelste’ spel.

Wat is de oorsprong van het schaakspel? 

‘De voorloper van het schaakspel ontstond 1500 jaar geleden in India. Dit spel heette Chaturanga en werd, net als schaken, gespeeld op een bord met 64 velden. Het spel verbeeldde een veldslag. De torens van het schaakspel waren bijvoorbeeld strijdwagens en in plaats van lopers waren er olifanten. In plaats van de koningin was er de ferz: een raadgever van de koning. De Perzen hebben het spel uiteindelijk vanuit India naar de Arabische wereld gebracht en de Arabieren hebben het vervolgens in Europa geïntroduceerd. In de Middeleeuwen was schaken vooral populair in het huidige Spanje.  Koning Alfons X van Castilië gaf in 1283 de opdracht tot het “boek der spelen”, waarin schaken wordt benoemd als het nobelste en voornaamste spel dat er bestaat.’ 

Wanneer werd schaken in Nederland populair? 

‘In de Middeleeuwen, net als in de rest van Europa. In de dertiende-eeuwse Middelnederlandse ridderroman van Walewein biedt koning Arthur een fortuin aan de ridder die hem een magisch, vliegend schaakbord weet terug te brengen. De eerste schaakclubs ontstonden in Nederland vanaf 1830. Een eeuw later nam de interesse toe omdat de Nederlander Max Euwe in 1935 het wereldkampioenschap won. Nederland was van de ene op de andere dag in de ban van het schaakspel. Daarna kwamen er nog veel meer schaakverenigingen.’

Wat maakt schaken al die eeuwen zo geliefd? 

‘Schaken vertelt iets over de wereld waarin we leven. Al bij Chaturanga bootste het spel een veldslag na en in Europa namen de schaakstukken de vorm aan van westerse sociale rollen: de koning, koningin, bisschop en ridders. Een damspel spreekt een stuk minder tot de verbeelding, omdat de stukken simpele, platte schijven zijn. Maar een schaakmatch voelt als een verhaal. Schrijvers en kunstenaars voelden zich er al vroeg toe aangetrokken, waardoor de interesse in schaken steeds verder toenam. ‘

Welke bekende historische figuren schaakten?

‘Een van de bekendste is Benjamin Franklin, een van de Founding Fathers van de Verenigde Staten. Aan het einde van de achttiende eeuw schreef hij het essay “The Morals of Chess”, waarin hij stelde dat het schaakspel spelers nuttige vaardigheden leerde, zoals voorzichtigheid, concentratie en een vooruitziende blik.

Een andere bekende schaker was Che Guevara, die naar het schijnt een bovengemiddeld getalenteerde speler was. Hij heeft een schaaktoernooi op poten gezet dat nog altijd wordt georganiseerd. Cuba is nog steeds het sterkste schaakland van Latijns-Amerika. De interesse van Guevara in schaken past bij de communistische propaganda rondom het spel. In de Sovjet-Unie werd de nationale interesse in schaak aangevoerd als bewijs dat Russen intelligent en intellectueel waren.’

Hoe heeft het schaakspel zich ontwikkeld?

‘De positie van de stukken is veranderd. Tegenwoordig kan de koningin alle kanten op bewegen, zoveel velden als ze wil, maar vroeger was ze het zwakste stuk en kon ze maar één stap over de diagonalen zetten. Historici gaan ervanuit dat deze verandering de politiek van de tijd weerspiegelde. Koningin Isabella I van Castilië was zeer machtig, waardoor de zwakke koningin in het schaakspel niet aansloot bij de werkelijkheid. Pas aan het einde van de negentiende eeuw werden de huidige regels in de hele wereld geformaliseerd. Tot dan waren er veel regionale varianten.

De computer heeft de schaakwereld opgeschrikt. Wiskundige Alan Turing ontwikkelde kort na de Tweede Wereldoorlog het eerste computerprogramma, nog voor er een computer bestond die het daadwerkelijk kon uitvoeren. Een van de eerste dingen die Turing zijn computers wilde laten doen, was schaken. Schaak is in onze cultuur zo sterk verbonden met intellect, dat dit het ultieme bewijs zou zijn voor de intelligentie van machines. In 1997 versloeg computer Deep Blue de toenmalige wereldkampioen Garry Kasparov. Al snel werden computers onverslaanbaar, een keerpunt. Tegenwoordig gebruiken professionele schakers computerprogramma’s om hun partijen te analyseren en openingen voor te bereiden. Hierdoor hebben profs er veel huiswerk bijgekregen. De invloed van de computer op het spel is een omstreden kwestie en voor- en tegenstanders voeren er al jaren felle discussies over.’