Het begin van het ik-tijdperk

Tijdens de Romantiek ontstond een egocentrisch wereldbeeld. Individuele gevoelens waren voortaan de maat der dingen. Andrea Wulf beschrijft dat aan de hand van een generatie denkers in het Duitse stadje Jena. ‘De mens moet zijn wat hij is,’ vond filosoof Fichte.

Het is mogelijk dat de argeloze lezer van dit boek over een groep Duitse dichters en denkers rond 1800 zich enigszins ergert aan de eerste bladzijden, omdat de schrijfster hier uitweidt over haar onconventionele ouders, haar lange tijd chaotische levenswandel en ongehuwd moederschap, en de ontwikkeling van haar schrijverschap. Als je zoiets al verwacht, dan eerder achter in het boek, in een dankwoord of verantwoording. Totdat je snapt waarom ze dit doet: dit boek gaat immers over het ontstaan van de Romantiek, waarin het ‘ik’ centraal kwam te staan. Persoonlijke beleving, authenticiteit en wilskracht werden belangrijker dan conventies, voorschriften en wetten. De vrijheid om het leven naar eigen wens en inzicht in te richten kreeg absolute prioriteit, en deze revolutie in het denken heeft ongelooflijke invloed uitgeoefend op de westerse samenleving. Na het heliocentrische wereldbeeld van Copernicus werd nu het egocentrische wereldbeeld dominant – het ik als middelpunt van het universum.

Wilt u meer recensies van historische boeken lezen? Schrijf u dan in voor onze gratis maandelijkse boekennieuwsbrief.

De opvattingen van Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) zijn van groot belang geweest voor deze intellectuele omwenteling, waarin de rede en de natuurwetten van de Verlichting gezelschap kregen van het gevoel en de verbeeldingskracht. Maar Wulf besteedt terecht aandacht aan een groep denkers en schrijvers die tussen 1794 en 1806 werkzaam was in het Duitse universiteitsstadje Jena. Hoewel er slechts 4500 mensen woonden, was dit stadje met twee bibliotheken en zeven boekhandels ruim een decennium een brandpunt van intellectuele vernieuwing. Goethe en Schiller ontmoetten elkaar in Jena, waar in vergelijking met de rest van Duitsland behoorlijke vrijheid heerste. Maar het was vooral een jongere generatie die, onder de indruk van de Franse Revolutie, de romantische revolutie ontketende. De filosoof Johann Gottlieb Fichte plaatste het ik centraal in zijn denken: ‘De mens moet zijn wat hij is, omdat hij dát wil zijn en gelijk heeft dat hij dat wil zijn.’ Dit klinkt nogal duister, maar wellicht oefende het juist daarom grote aantrekkingskracht uit.