Na een barre tocht bereikte Roald Amundsen op 14 december 1911 als eerste mens de geografische Zuidpool. Ondanks deze prestatie kreeg hij nooit de erkenning waarnaar hij snakte. Daarom begon hij steeds grotere risico’s te nemen.
Een groot spreker was hij niet. Zijn gebrekkige Duits was soms moeilijk te verstaan; zijn korte, staccato uitgesproken zinnen en zijn uitdrukkingsloze gezicht lieten geen spoor van emotie zien. En toch volgde het publiek in het Amsterdamse Concertgebouw de lezing van Roald Amundsen ademloos. Ruim twee jaar nadat de Noorse ontdekkingsreiziger in 1911 als eerste de geografische Zuidpool had bereikt, was hij eindelijk in Nederland te bewonderen.
Meer historische verhalen lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Zijn expeditie op Antarctica was ook in Nederland voorpaginanieuws geweest. Zijn reisverslag Aan de Zuidpool, dat direct na verschijning in het Nederlands was vertaald, behoorde tot de best verkochte boeken van het jaar. De foto’s van de stoer poserende mannen voor imposante sneeuwmassa’s, ijsrotsen en vernuftig gebouwde iglo’s hadden een iconische status bereikt. De heroïsche tocht door onherbergzame streken vol ijs en sneeuw paste naadloos in een cultuur waarin actie en avontuur centraal waren komen te staan. Weinig deed de harten in die jaren sneller kloppen dan dit soort staaltjes van welhaast bovenmenselijke durf, daadkracht en doorzettingsvermogen. Bij gebrek aan oorlogen was eeuwige roem voortaan te bereiken met gevaarlijke expedities naar onbekende plekken. Of door deelname aan huiveringwekkende shows met vliegtuigen en zeppelins, aan langeafstandrally’s met automobielen en motoren, of aan wielerrondes als de Tour de France (sinds 1903) en de Giro d’Italia (sinds 1907).
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat de prestatie van Roald Amundsen extra cachet gaf was dat die was geleverd in een wedloop met een andere befaamde poolreiziger, de Brit Robert Falcon Scott. Uiteindelijk zou Scott de Zuidpool drie weken later dan Amundsen bereiken. Maar anders dan Amundsen kon hij het niet navertellen; op de terugtocht kwamen Scott en zijn vier expeditiegenoten om het leven door uitputting en kou. Hun bevroren lichamen werden een halfjaar later gevonden, plus de dagboeken die Scott tijdens de barre tocht had bijgehouden.
Met een groot gevoel voor drama beschreef de Brit daarin de ontberingen en tegenslagen die zijn groep had ondervonden. Behalve met honger, kou en een messcherpe ijswind die door alle kleding heen sneed, hadden ze te maken met een uiterst verraderlijk terrein waarin onder de sneeuw soms kloven en gaten schuilgingen. Het eentonige sneeuwlandschap bracht Scott in een welhaast spirituele staat van verlichting, maar bij de anderen werkte het gebrek aan afwisseling vooral op de zenuwen. Als anticlimax was er de bittere teleurstelling toen zij de Noorse vlag aantroffen op de geografische Zuidpool.
Huzarenstukje
Zeker in Groot-Brittannië was daardoor al snel duidelijk wie de ware overwinnaar was van de titanenstrijd op de Zuidpool. Misschien had de stijve Noor dan wel gewonnen, maar de ware held van het verhaal was toch Sir Robert Falcon Scott, de marineofficier die zijn leven al vanaf 1901 had gewijd aan de verkenning van het zuidpoolgebied. Al in januari 1902 had hij samen met de Ierse poolvorser Ernest Shackleton grote delen van het Antarctische Plateau in kaart gebracht. Het schiereiland dat ze ontdekten vernoemden ze vanzelfsprekend naar de net aangetreden koning Edward VI.
Wat betreft de Britten kreeg Scott dan ook niet alleen de dood, maar ook de gladiolen. Voor Amundsen hadden zij vooral hoon en verwijten over. Terwijl Scotts expeditie een wetenschappelijk doel had, zou het Amundsen slechts om de persoonlijke roem zijn gegaan, heette het. Hij was zich pas op de Zuidpool gaan richten nadat hij zijn aanvankelijke doel om als eerste de Noordpool te bereiken in rook had zien opgaan: twee Amerikanen waren hem in 1909 voor geweest.
Geplaagde weduwen
‘For God’s sake look after our people,’ luidden de laatste woorden die Robert Falcon Scott in zijn dagboek krabbelde. Hij zal gedacht hebben aan zijn eigen vrouw en aan die van zijn teamleden thuis in Engeland. Over deze weduwen schreef Anne Fletcher Widows of the Ice. Hun rouwproces was dankzij de enorme media-aandacht een publieke aangelegenheid. Barones Kathleen Scott, de vrouw van Scott, wist haar carrière als kunstenares voort te zetten. Oriana Wilson, weduwe van Edward Wilson, zou tijdens de Eerste Wereldoorlog belangrijk werk verrichten voor het Royal Army Medical Corps. Tragischer was het lot van Lois Evans, de weduwe van Welshman Edgar Evans. In tegenstelling tot de overige weduwen kwam zij evenals haar man uit de arbeidersklasse. Zij ontving het laagste nabestaandenpensioen en kreeg na een publieke geldinzameling het laagste bedrag uitgekeerd. Ook moest ze strijden tegen de pers, die haar man als schuldige aanwees. In het klassenbewuste Groot-Brittannië gingen veel journalisten ervan uit dat Evans vanwege zijn achtergrond als arbeider in slechtere fysieke en mentale conditie verkeerde. Daardoor zou hij de terugtocht hebben vertraagd.
Erger nog was dat Amundsens expeditie gebruik had gemaakt van trekhonden, waarbij onderweg de zwakkere honden waren afgeschoten en opgegeten door zowel de bemanning als de overige honden. Niet bepaald gentlemanlike, luidde het strenge oordeel in het Verenigd Koninkrijk, waar fair play vooral hoog in het vaandel stond op momenten dat de druiven zuur waren. Dat bleek wel bij zijn bezoek aan de eerbiedwaardige Royal Geographical Society in Londen, die al meer dan honderd jaar expedities over de hele wereld initieerde en financierde, waaronder die van Charles Darwin, David Livingstone en Richard Francis Burton. Na een toespraak vol steken onder water bracht voorzitter Lord George Nathanial Curzon geen toost uit op Amundsen, maar op zijn honden: ‘Three cheers for the dogs!’
De zwakkere trekhonden werden opgegeten
Vanzelfsprekend kreeg Amundsen in Noorwegen een heel andere ontvangst. Het land was sinds 1905 volledig onafhankelijk en snakte naar nationale helden. De onverstoorbare oermens Amundsen met zijn stoere Vikingbloed die kou, honger en wind trotseerde zette niet alleen de Zuidpool, maar indirect ook Noorwegen op de kaart. Het was niet zijn eerste huzarenstukje. In 1903 vond hij als eerste de Noordwestelijke Doorvaart door de poolarchipel van Canada, die de Atlantische Oceaan met de Stille Oceaan verbond. Het was een prestatie van formaat.
Drie winters had hij doorgebracht in de onherbergzame Noordwestelijke Territoria, waar hij van Inuit-volkeren leerde overleven bij temperaturen van -40 en lager. Hij bekwaamde zich er in iglo’s bouwen, poolvoedsel bereiden en met hondensleeën reizen. Verder leerde hij kleding maken die geschikt was voor de poolstreken, onder meer met veren van eenden, de vacht van ijsberen en rendierpoten. Om zijn ontdekking door te geven, moest hij 800 kilometer op ski’s afleggen om bij de dichtstbijzijnde telegraafpost te komen.
Amundsen stond in de schaduw
Toch werd Amundsen ook in Noorwegen nooit zo populair als Fridtjof Nansen, die andere befaamde Noorse ontdekkingsreiziger. Anders dan Amundsen was de sociaal vaardige Nansen een begenadigd redenaar, een handige diplomaat en een ook in Groot-Brittannië gerespecteerd wetenschapper. Nansen was er in 1888-1889 als eerste in geslaagd om Groenland over te steken en had in 1893 noordelijke regionen bereikt waar nog nooit een mens was gekomen. Duizenden mensen gaven hem na beide expedities een feestelijk onthaal in de haven van Oslo. Onder hen was de 17-jarige rederszoon Roald Amundsen, die vanaf dat moment wist wat zijn levensdoel was. Hij wilde op ontdekkingsreis naar het noorden, avonturen beleven in sneeuw en ijs, en uiteindelijk Nansen overtreffen.
De beroemdste Noor
Lange tijd gold niet Roald Amundsen, maar Fridtjof Nansen als de beroemdste Noor. Die reputatie dankte hij voor een belangrijk deel aan een expeditie naar Groenland, dat hij in 1887-1889 op ski’s van oost naar west overstak. Bij een tweede expeditie naar de noordpoolregio kwam Nansen tot de hoogste breedtegraad ooit door een mens bereikt. Nansen benutte zijn beroemdheid vervolgens door als diplomaat de belangen van het recent onafhankelijk geworden Noorwegen te behartigen. De diplomatie ging hem dermate goed af dat hij in 1919 een hoge functie kreeg bij de Volkenbond. Daarvoor organiseerde hij hulp voor de tienduizenden vluchtelingen uit het door een burgeroorlog geteisterde Rusland en omliggende landen. In 1922 kreeg Nansen voor zijn werk de Nobelprijs voor de vrede.
Met zijn Zuidpoolexpeditie leek dat laatste gelukt, maar in de beeldvorming bleef hij in de schaduw van Nansen staan. Die kreeg zelfs een deel van de eer van de geslaagde expeditie omdat hij bereid was geweest zijn schip Fram aan Amundsen uit te lenen.
Frustraties over het gebrek aan erkenning brachten Amundsen ertoe al vrij snel nieuwe gevaarlijke expedities te ondernemen. Zo wilde hij bereiken wat Willem Barentsz in de zeventiende eeuw niet was gelukt: boven Rusland langs een bevaarbare noordelijke zeeroute naar het oosten vinden. Op 16 juni 1918 vertrok hij vanuit Tromsö met een hypermodern, peperduur schip, de Maud. Uiteindelijk kwam hij met de Maud vast te zitten in het Siberische ijs, eerst bij Kaap Tsjekoeskin, later bij het eiland Ajon. Amundsen legde er contact met de Tsjoektsjen, een geïsoleerd levend Noord-Siberisch volk, maar maakte er ook kennis met een minder vredelievende ijsbeer. Hij overleefde het ternauwernood. Na meer dan twee jaar vol tegenslag, maar weinig heldendom bereikte het schip eindelijk Alaska. Amundsen nam er nogal bruusk afscheid van de bemanning en vloog in zijn eentje via Seattle terug naar Noorwegen.
Nog steeds zuchtend onder een vermeend gebrek aan erkenning, verlegde Amundsen zijn aandacht daarop naar een nieuw ambitieus project: hij wilde de geografische Noordpool bereiken. Er waren wat twijfels gerezen over de claim van de Amerikaanse Noordpoolexpeditie uit 1909, dus er viel hier weer eer te behalen. Met de Amerikaan Lincoln Ellsworth en de Italiaan Umberto Nobile smeedde hij een ingenieus plan om met een speciaal luchtschip vanuit Spitsbergen over de Noordpool naar Alaska te vliegen. Dat klonk eenvoudiger dan het was, want tot dan toe had geen enkele piloot zich noordelijker dan Spitsbergen gewaagd.
Met een 106 meter lang, zeppelin-achtig luchtschip verlieten ze op 11 mei 1926 Spitsbergen, om twee dagen later te landen in Teller, Alaska. Ze waren over de geografische Noordpool gevlogen en hadden er zelfs drie vlaggen naar beneden laten zakken – een Noorse, Italiaanse en Amerikaanse. Een prachtige prestatie, zeker, maar het was allemaal ook net iets te comfortabel om heldhaftig te kunnen zijn.
Geruchten
Terwijl Robert Falcon Scott inmiddels een bijna mythische status had en Fritjof Nansen vanwege zijn diplomatieke verdiensten de Nobelprijs voor de vrede had gekregen, bleef Amundsen gebukt gaan onder frustraties over zijn status. Wellicht was dat de reden dat hij in 1928 een tamelijk drieste reddingspoging ondernam, die hem uiteindelijk het leven zou kosten. Umberto Nobile was bij een nieuwe Noordpoolexpeditie vermist geraakt, en hoewel Amundsen de Italiaan niet bijzonder mocht, besloot hij in een vlaag van hoogmoed direct een zoektocht te starten.
Zonder goede voorbereiding vertrok hij op 28 juni 1928 met een niet op poolreizen berekend vliegtuig, om nooit meer terug te komen. Zelfs de restanten van het vliegtuig zijn nooit gevonden. Zoals dat gaat waren er wel snel geruchten dat Amundsen nog leefde, maar zich moe van de moderne beschaving ergens had teruggetrokken in een Inuit-dorp.
De restanten van Amundsens vliegtuig zijn nooit gevonden
Hoewel zijn dood wel iets heroïsch had, zou Amundsen ook postuum nooit de bewondering afdwingen die Scott en Nansen ten deel viel. Wel kreeg hij een zeker eerherstel in Roland Huntfords boek Scott and Amundsen uit 1979, waarop de televisieserie The Last Place on Earth werd gebaseerd. Volgens Huntford had Amundsen de wedloop met Scott gewonnen omdat hij zich veel beter had voorbereid dan Scott. Deze ‘gentleman-amateur’ zou met koloniale arrogantie de wijsheid van Inuit in de wind hebben geslagen. Hij hield daarom vast aan het gebruik van pony’s in plaats van honden en droeg westerse wollen kleding. Vooral in Groot-Brittannië, waar Scott onder meer door de populaire film Scott of the Antarctic uit 1949 nog steeds een heldenstatus genoot, sloeg het boek in als een bom. Velen beschouwden het als een misplaatste karaktermoord op een Britse held. Dat Huntford tegelijkertijd ook Amundsen rehabiliteerde, ontging de meeste Britten. Ook bijna zeventig jaar na dato bleef hun het hemd nader dan de rok.
Meer weten:
- Scott and Amundsen (1979) door Roland Huntford is een dubbelbiografie van Scott en Amundsen.
- Widows of the Ice (2022) door Anne Fletcher, over de weduwen van de expeditieleden.
- Amundsen (2019) biopic door Espen Sandberg. Te zien op HBO Max.
- Scott of the Antarctic (1948) heldenepos door Charles Frend. Te zien op Netflix.
