De regio klaagt al eeuwenlang over Den Haag. Maar was dat altijd terecht?

Dat had te maken met de chaotische ontstaansgeschiedenis van de Republiek. Het land was gevormd vanaf de jaren 1580, nadat opstandige Nederlanden het vertrouwen in hun Spaanse landsheer Filips II hadden opgezegd. Aanvankelijk hadden ze een nieuwe heer gezocht, maar toen dat mislukte waren ze al improviserend zelfstandig verder gegaan en hadden de onafhankelijke gewesten in de loop van een paar decennia onderling de verhoudingen bepaald. Het was een cruciale tijd geweest voor de politieke organisatie, maar de inwoners van de Generaliteitslanden hadden er niet hun stempel op kunnen drukken omdat zij op beslissende momenten onder controle stonden van de legers van Filips II.

Op verschillende momenten in de eerste decennia van de Republiek hadden de gewesten nieuwe gebieden bij elkaar gevochten en in 1648, met de Vrede van Münster, had Spanje zich daarbij neergelegd. Militair waren de nieuwe territoria van groot belang omdat ze dienden als buffergebied voor het machtige en rijke Holland en de andere zes gevestigde gewesten. Tegelijkertijd waren bestuurders van de Republiek op hun hoede, want de bewoners hadden lang onder katholieke, vijandige invloed gestaan en konden de protestantse machthebbers dus wel eens slechtgezind zijn. Ze hadden weinig zin om hun bevochten invloed in Den Haag te delen met deze ‘nieuwkomers’. Daarom werden de veroverde gebieden Generaliteitslanden: ze vielen onder de Staten-Generaal, waar de zeven gewesten hun besluiten namen. Maar ze mochten dus niet meeonderhandelen. Op die regel bestonden overigens uitzonderingen, want politiek was de Republiek een vat vol afwijkingen. Delen van het huidige Noord-Brabant bijvoorbeeld, bestonden uit ‘vrije heerlijkheden’, die niet aan Den Haag hoefden te betalen. En de noordelijke Generaliteitslanden werden al snel bestuurd vanuit Groningen-stad.

Voor de Generaliteitslanden was hun tweederangs positie een ramp, als we historici van grofweg een eeuw geleden moeten geloven. Katholieke auteurs die eind negentiende eeuw de geschiedenis onderzochten, vonden dat de Generaliteitsgebieden in Brabant en Limburg als wingewesten waren behandeld: de bevolking werd volgens hen uitgebuit en achtergesteld bij de inwoners van de rest van de Republiek, met name Holland. En ook nu klinkt die klacht nog: de hoge heren in Den Haag hebben de bewoners onder de Moerdijk altijd unfair behandeld.

Bezien vanuit die opvatting was de aanval op belastingpachters Jan van der Achter, Piet Kempe en Pieter Versterre in Veghel alleszins begrijpelijk. Het Brabantse dorp was eerder in de zeventiende eeuw bij de Republiek gevoegd en hoorde sinds de Vrede van Münster van 1648 officieel bij het Generaliteitsgebied Staats-Brabant. In 1657 had Den Haag er nieuwe belastingen ingevoerd, waaronder die op landbouwgrond die de drie mannen in Veghel kwamen innen.

Door dat soort ingrepen werd Brabant leeggeroofd, zo vonden katholieke historici die vanaf de late negentiende eeuw schreven over de geschiedenis van hun gewest en hard oordeelden over de bestuurders van de Republiek. Katholieken waren in die tijd bezig zich te emanciperen, nadat hun versie van het christendom ruim twee eeuwen lang op de tweede rang had gestaan. In de Republiek was het katholicisme officieel verboden geweest en dat had veel invloed op de Generaliteitslanden, waar veel katholieken woonden. In de praktijk werden katholieke kerken vaak oogluikend toegestaan – zeker naarmate de Republiek volwassener werd – maar om mee te draaien in de politiek moest een Nederlander al die tijd protestants zijn. Katholieken mochten niet meedoen.

Vandaar dat katholieke Brabantse auteurs rond 1900 de Republiek door een donkere bril bekeken, inclusief het financiële beleid. Holland en de andere machthebbende gewesten zouden Brabant financieel hebben leeggezogen, waardoor de ooit bloeiende streek arm was geëindigd. Logisch dus dat de inwoners van Veghel zich hadden geroerd. En dat de elite van het dorp zich met de actie bemoeide, zoals bleek tijdens de rechtszaak.

Alles was begonnen met vier mannen die een vijfde Veghelaar hadden geronseld. Deze Wouter Hendrick Cluijtmans had volgens zijn eigen moeder ‘niet veel verstand’ en historicus René Huiskamp, die de zaak onderzocht, oordeelde dat hij was opgehitst om vuil werk op te knappen.

De dag nadat hij de pachters had belaagd, kreeg Cluijtmans geld in handen gedrukt, samen met een waardevol paar nieuwe schoenen. Dat geld kwam van een plaatselijke molenaar en een schepen, die hem maanden een tijdje weg te blijven uit het dorp, om te voorkomen dat hij mededaders zou verraden. Cluijtmans gehoorzaamde, maar na een paar weken was hij terug. Hij werd opgepakt en naar Den Haag gebracht voor een rechtszaak. Daar werd hij veroordeeld tot geseling, vijf jaar rasphuis en levenslange verbanning uit Brabant en delen van Limburg.

Intussen waren de andere vechtersbazen zoek. Zoals zijn dorpsgenoten hadden gevreesd, noemde Cluijtmans namen, maar zij lieten zich niet zien. Wellicht bevonden ze zich in het zelfstandige Land van Ravestein, vlakbij Veghel, dat vrij was van Haagse invloeden. En het heeft er alle schijn van dat de plaatselijke bovenlaag dat wel best vond. Die deed niets om de rechtszaak in Den Haag vooruit te helpen.

Samen zijn dat allemaal tekenen van een gedeelde Veghelse afkeer van de Haagse heren, en van hun belastingen in het bijzonder. Maar dat soort oproeren was niet beperkt tot Brabant en de andere Generaliteitslanden. Boosheid over belastingen kon in de hele Republiek opduiken. En ze lijken in de ‘nieuwe’ regio’s niet vaker te zijn opgelaaid dan elders.

In dat opzicht waren de Generaliteitslanden dus niet bijzonder. En dat is ook best logisch, want nadere inspectie leert dat de gebieden er belastingtechnisch helemaal zo slecht niet van afkwamen. Aan de algemene schatkist betaalden ze namelijk minder dan Hollanders. Per hoofd van de bevolking droegen ze aanzienlijk minder af.

Hadden ze dan helemaal niets te klagen? Zeker wel. In de eerste plaats was er de al genoemde achterstelling van katholieken. Daarvan woonden er naar verhouding meer in de Generaliteitslanden dan in de Zeven Verenigde Nederlanden.

Zeker zo ellendig was het feit dat ze militair buffergebied vormden, waardoor er altijd kans was op geweld. Dat was er voor 1648 veel geweest, toen de Republiek en Spanje vochten om controle over de latere Generaliteitslanden. In die jaren kregen de bewoners te maken met  belegeringen en met de grote ramp die doorgaans bij legers hoorde: plundering. Dat was een belangrijke bron van inkomsten voor soldaten en in de chaos die oorlog met zich meebracht, zagen ook burgers kansen om zichzelf te verrijken door van anderen te stelen.

Na 1648 was het tijdelijk rustig geworden aan de randen van de Republiek, maar al snel groeide er een nieuwe dreiging, in dit geval in Frankrijk, waar Lodewijk XIV militaire ambities had. Vanaf het rampjaar 1672 vocht zijn leger in de Nederlanden en ook van dit conflict hadden de Generaliteitslanden te lijden. Zwaar waren bijvoorbeeld de gevechten in 1673 om het ingewikkeld bestuurde Maastricht, dat zowel onder de Republiek als onder Luik viel. Bovendien werd omringend land geplunderd, net als in Brabant.

Holland, verderop naar het noordwesten, beschermde zichzelf in die moeilijke jaren beter. Dat rijkste en machtigste gewest organiseerde in 1672 de Hollandse waterlinie, en Lodewijks troepen slaagden er niet in het achterliggende gebied in te nemen.

Militair bestond er dus ongelijkheid binnen de Republiek, tussen Holland en de periferie. Maar in dat opzicht waren de Generaliteitslanden niet de enige met reden tot klagen. Van Groningen tot en met Zeeland hadden ook volwaardige gewesten veel last van de oorlog die in 1672 begon. En de bewoners van het gebied dat Holland onder water liet zetten, waren bepaald niet te benijden.

Al met al was de behandeling van de inwoners van de Generaliteitslanden naar hedendaagse maatstaven onrechtvaardig. Nu zouden we katholieken een gelijkwaardige positie gunnen als protestanten, en iedereen zeggenschap in bestuur, en in het bijzonder over oorlog en vrede. Maar de Republiek was ook in de overige gewesten verre van democratisch georganiseerd. En  van systematische uitbuiting was dus geen sprake.

Deels had dat een vrij cynische reden. Holland en co konden de duimschroeven in de Generaliteitslanden niet te strak aandraaien, want dan riskeerden ze opstand en die konden ze niet gebruiken in hun strategische buffergebieden. Vandaar dat de belastingen er nooit torenhoog werden, en Hollanders zelfs klaagden dat de bewoners er te veel werden gepamperd. Toen Brabanders in 1649 verzochten om lagere belastingen, verkondigden vertegenwoordigers van Holland in de Staten-Generaal dat Hollanders best naar Brabant wilden verhuizen, omdat het leven daar zo lekker goedkoop was. Brabanders moesten dus vooral niet zeuren, vonden ze.