De baron die het Mongoolse rijk van Dzjengis Khan wilde herstellen

Hij kwam in 1886 ter wereld als Robert Nikolaus Maximilian ‘Roman’ Freiherr von Ungern-Sternberg. Dat was in Graz, in de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie. Hij groeide op in een bevoorrecht aristocratisch milieu, lutheraans, als zoon van een Baltisch-Duitse edelman en een Oostenrijkse barones. Zijn ouders scheidden toen hij vijf jaar oud was, en zijn vader verdween niet lang daarna in een psychiatrische inrichting. Toen had het gezin al twee jaar in Georgië geleefd, om daarna te verhuizen naar het huidige Estland. Voor de kosmopolitische, transnationale Duitse adel was het heel normaal om over grenzen heen te kijken en het Europa van die tijd bood hun daartoe nog alle ruimte: multiculturele veelvolkerenrijken waren de norm.  

Toch tekende de nieuwe tijd zich af, ook in de jeugdjaren van Ungern. Terwijl zijn Baltisch-Duitse voorouders in de negentiende eeuw nog volledig Duitstalig konden leven in het Russische tsarenrijk, ging de jonge Roman naar een Russischtalige middelbare school. Over de kinderjaren van Ungern bestaan allerlei wilde verhalen. Zo zou hij huisdieren van buurjongetjes hebben gemarteld en klasgenoten hebben gepest. Die verhalen zijn echter nergens terug te vinden in de beschikbare bronnen.  

Wel is bekend dat de jonge aristocraat op scholen regelmatig in conflict kwam met leraren en schoolhoofden, wat leidde tot reprimandes en schorsingen. Ook op de kadettenschool van Petersburg kon hij niet aarden. Toen in 1904 de Japans-Russische oorlog uitbrak, meldde hij zich dan ook meteen aan als vrijwilliger om duizenden kilometers verderop te gaan vechten. Daar aangekomen bleek de oorlog al afgelopen, maar deze verre reis gaf wel de aanzet tot zijn grote fascinatie voor Azië.  

Acht maanden verbleef hij in Mantsjoerije en kreeg zo een eerste en onuitwisbare indruk van de cultuur van het in Europa zo gevreesde ‘gele gevaar’. Een sublieme ervaring. Toen hij terugkeerde in Europees Rusland bleef het Oosten lonken en meldde hij zich aan bij de Baikalkozakken, in het zuiden van Siberië. Bij de multi-etnische kozakken zocht Ungern waarschijnlijk dat wat hij miste bij de marine in Europees Rusland. Rondom de kozakken heerste immers een geheimzinnige sfeer. De soldaten van de steppe hadden die paradoxale identiteit van wildheid en verhevenheid, van wreedheid en eer. En vooral: van avontuur.  

Ungern werd gestationeerd bij het Dauria-station naast de Trans-Siberische spoorweg, niet ver van de grens met het roerige Mongolië. In 1911 hadden de Mongolen zich onafhankelijk verklaard van het Qing-rijk, waartoe het grootste deel van huidig China behoorde. Het wankele en straatarme nieuwe land zocht daarna naar mogelijkheden om op eigen benen te staan, en had daartoe de blik op Rusland gericht. Vanuit toentertijd gangbare koloniale en geopolitieke interesses had Rusland besloten zich inderdaad meer met Mongolië te bemoeien en handelde ernaar. Het stuurde adviseurs die het Mongoolse leger moesten trainen, wapenen en moderniseren. 

Ook bij de kozakken bleek Ungern een lastpak, en nadat hij in een dronken duel terecht was gekomen werd hij overgeplaatst naar Kobdo (Khovd) in Mongolië, waar hij zich onderdompelde in de cultuur. Hij leerde de taal, en liet zich onderwijzen door sjamanen en boeddhistische mystici. Maar of hij echt naar innerlijke rust zocht is de vraag. In die dagen reisde hij met de Russische handelaar Aleksei Boerdoekov te paard over Mongoolse steppen. Die herinnerde zich later de gesprekken: ‘Ungern interesseerde zich niet voor de ideeën of oorzaken, maar enkel voor de ervaring van de oorlog. Hij bleef maar herhalen dat achttien generaties van zijn voorvaderen in veldslagen waren gesneuveld en dat dat ook zijn eigen lot zou zijn.’ 

De Grote Oorlog bood uitkomst. De rusteloze baron wilde vechten en meldde zich in Galicië. Op meerdere fronten zou hij uitblinken in durf, bloeddorst en waaghalzerij; in Pruisen, Oostenrijk, en uiteindelijk ook in het huidige Perzië en Azerbeidzjan, waar hij vocht tegen de Ottomanen. Trots schreef hij zijn tante (in het Duits) over hoeveel Duitse troepen hij had verslagen. En hij gebruikte zijn moedertaal ook om de Oostenrijkse vijanden uit de loopgraven te lokken om ze vervolgens te laten neermaaien.  

Ungern was en bleef een trotse inwoner van het tsarenrijk, en hij vocht voor de eer en glorie van de Romanov-dynastie. Toen hij in 1917 in Azerbeidzjan besefte dat met de Februarirevolutie en later met de coup van Lenin en Trotski (de ‘Oktoberrevolutie’) het grote, eeuwenoude Russische Rijk op instorten stond, raakte hij in de war. En op drift. 

Als aristocraat en geprivilegieerde woesteling voelde Ungern diepe minachting voor linkse idealen van gelijkheid en eerlijke kansen voor iedereen. De massa, zo meende hij, moest zich gedeisd houden. De revolutie was ‘de satan’. Verslaafd aan de oorlog voegde hij zich bij de Witte Legers die zich vanuit de periferie verzamelden om de Rode Legers te verslaan. Samen met de Russisch-Boerjatische kozakkenleider Grigori Semjonov opereerde hij wederom vanuit Zuid-Siberië, waar hij een bont gezelschap ronselde van anticommunisten. 

De Russische Burgeroorlog, die volgde op de Oktoberrevolutie, was er een van vele facties en allianties. De Rode Legers vochten vanuit Petersburg en Moskou voor een duidelijk doel – de communistische heilstaat –, maar bij de Witte Legers waren de idealen nogal diffuus. De ‘Witten’ bestonden uit monarchisten, nationalisten, anticommunisten en liberalen, maar ook uit gewetenloze boeven zoals Semjonov, die zich liet ondersteunen door de Russische vijand Japan. In Tsjita organiseerde hij een soort hof voor zichzelf, waar hij zich te buiten ging aan diefstal, veelwijverij en geweld. Japanners steunden hem, ook omdat zij belangen hadden in de regio. Eén daarvan was het promoten van pan-mongolisme, om de Chinezen en de Russen een hak te zetten. Mochten de Mongoolse (Turkse) volkeren, onder wie de Oeigoeren, Boerjaten, Jakoeten, Kirgiezen en Kazachen zich verenigen, dan zouden Azië en zelfs Europa er heel anders gaan uitzien. 

In Dauria vormde ook Ungern zo zijn eigen entourage. Hij stichtte er de Aziatische Cavalerie Divisie, die bestond uit een potpourri van Russen, Boerjaten, Chinezen, Japanners, Mongolen, Tibetanen en zelfs wat verdwaalde Polen en Oekraïners. En daar in Dauria, tijdens de burgeroorlog, ontstond de mythe van de ‘bloedige baron’. Iedereen die maar een zweem van ‘rode’ sympathie had liet Ungern op de meest gruwelijke wijzen doodmartelen. Maar ook zijn eigen mannen moesten het ontgelden: wie niet gehoorzaamde liet hij afranselen, executeren, of naakt op het ijs staan, als prooi voor de hongerige wolven.  

Zijn witte wreedheid leverde echter niets op. De opmars van het Rode Leger in Siberië was niet te stuiten. Nadat de Witte generaal Koltsjak door de Roden was geëxecuteerd, de Japanners zich hadden teruggetrokken uit Mantsjoerije en Semjonovs basis in Tsjita viel, werd het Ungern duidelijk dat hij zijn biezen moest pakken: de grens over, naar Mongolië. 

Waarom besloot Ungern naar Mongolië te galopperen? Hierover zijn de historici het nog niet eens. Sommigen nemen zijn grootspraak heel letterlijk: hij wilde het rijk van Dzjengis Khan restaureren. Anderen doen een poging om tussen de regels te lezen. Het is een feit dat Ungern zich thuis voelde in Mongolië, en dat hij zich er inderdaad liet omringen door waarzeggers en sjamanen. De spiritualiteit van het boeddhisme boeide hem bovenmatig. Hij hield van de paarden, de steppen.  

Maar hij kwam er ook om zijn imperiale ideeën te realiseren. Chinese republikeinen hadden Mongolië bezet en de Bogda Khan, de geestelijk en wereldlijk leider, afgezet. Ungern had niets tegen Chinezen an sich, maar wel tegen republikeinen en andere nieuwlichters. Hij geloofde in een imperiale wereld van theocratieën en monarchieën en daarom hoopte hij de Qing-dynastie te restaureren. Twee vliegen in één klap zou hij slaan: door eerst het in zijn ogen ‘revolutionaire’ Chinese gespuis te verdrijven kon hij in Mongolië de orde terugbrengen om daarna, vanuit die reactionaire machtsbasis, het Rode Rusland binnen te vallen om daar het tsarenrijk, en de goddelijke orde, te herstellen. 

Na een eerste mislukte aanval op de stad Urga in oktober 1920, lukt het hem in de koude februarimaand om de hoofdstad in te nemen. Net als de legendarische Mongoolse krijgsheer Dzjengis Khan liet hij de stad omringen door brandende vuren, om de illusie te wekken dat hij met een overweldigende strijdmacht aanviel. Heel slim bevrijdde hij als eerste de Mongoolse Bogda Khan, om zo goodwill bij het volk te kweken.  

De sowieso al gewelddadige overname van de stad Urga ging gepaard met gruwelijke pogroms, die behalve op Chinezen en vermeende ‘roden’ vooral gericht was op de kleine Joodse gemeenschap. Als rabiate antisemiet liet Ungern het allemaal gebeuren. Toen de bolsjewieken hem er later naar vroegen rechtvaardigde hij de pogroms met de opmerking dat ‘de Joden voor mij buiten de wet staan’. Sowieso zag hij geen verschil tussen Joden en ‘roden’ – zij hadden het revolutionaire vuur aangestoken in Rusland. Na het bloedbad liet hij de overgebleven Chinezen de lijken opruimen, waar ze drie dagen mee bezig waren. 

Na de overname ontstond een verbond tussen de krijgsheer en de Bogda Khan, de Mongoolse incarnatie van de hoogste Lama. De twee waren tijdelijk tot elkaar veroordeeld: Ungern had de politieke ondersteuning nodig en Bogda Khan de militaire bescherming. De restauratie van een Mongoolse monarchie was één ding, de restauratie van een Mongools wereldrijk iets anders. De megalomane ideeën van Ungern vonden dan ook weinig weerklank bij de heilige boeddhistische leider, die door syfilis blind was geworden en naar het schijnt een losbandig leven leidde.  

Gefrustreerd en verveeld keerde Ungern terug tot zijn raison d’être: wreedheid. Voor veel Mongolen voelde de bevrijding daarom steeds meer als een nieuwe bezetting en Ungerns dagen leken geteld. Vooral ook omdat het Rode Leger inmiddels samenwerking had gevonden met de Mongoolse communisten, die een aanval voorbereidden. Op 21 mei 1921 stuurde Ungern in een daad van wanhoop het beruchte ‘Bevel nummer 15’ naar alle nog bestaande witte troepen in Siberië en Mongolië. Het document geeft inzicht in zijn dolle fantasieën: de Romanov-dynastie moest terugkeren, waarbij hij de leden van de dynastie vergeleek met aartsengelen. Het kwaad was het socialisme, uiteraard, maar hij riep ook op tot het ‘elimineren’ van alle ‘commissarissen en Joden’. Omdat hij niet iedereen direct kon bereiken en straffen, eiste hij zelfdiscipline. Het begin van de contrarevolutie was Mongolië, vanuit daar zouden de Witten oprukken naar het westen, naar Moskou en Petersburg. Hij lardeerde het bevel met Bijbelcitaten en mystieke mijmeringen. Veel witte officieren zullen ervan opgekeken hebben. 

Ungern verliet Mongolië in de lente van 1921. In de daaropvolgende maanden verbrokkelde zijn Aziatische Divisie in de laatste, smerige strijd tegen de Roden. Misschien is het niet eens zo verrassend dat niet de Roden zelf, maar de Witte legers Ungern de das om deden. ’s Nachts namen zijn eigen muitende soldaten een tent onder vuur waarvan ze dachten dat Ungern daarin sliep – wat niet zo was. De baron vluchtte te paard, hield zich schuil in het bos, en sloot zich een dag later aan bij een groep Mongoolse strijders, die hij meer vertrouwde dan zijn eigen mannen. Dat was ten onrechte. Veel Mongolen hadden inmiddels tabak van zijn strapatsen en ook zij besloten zich van de baron te ontdoen. Ze bonden hem vast en leverden hem over aan een bataljon van het Rode Leger.  

In het daaropvolgende showproces liep de baron, afgepeigerd en gedesillusioneerd, helemaal leeg. Hij was verraden, hij had niets meer te verliezen. Er zijn foto’s gemaakt van hem, kort voor zijn dood. Je ziet de Duitse baron, 35 jaar oud, gekleed in een Mongoolse traditionele mantel, met daarop de epauletten van het tsaristische leger genaaid. Op 15 september kreeg hij de kogel. 

De Sovjets wisten niet goed raad met de baron en beschouwden hem als een handlanger van Japan. In werkelijkheid vocht Ungern nooit voor een land, maar altijd voor een imperiale wereld – ongeacht of dat nu in Oostenrijk, Rusland, China of Mongolië was. Hij wilde sterven voor een orde waarin diverse volkeren leven onder de hoede van door God geschonken heersers. In zekere zin leek dat ideaal gek genoeg op dat van de Habsburgse keizer Franz Jozef, in wiens rijk hij was geboren. Op de drempel van de twintigste eeuw leefde Ungern overal als een vreemdeling uit een ander, ver land. Maar meer nog dan dat: uit een andere, vervlogen tijd.