Cornelius Vanderbilt was de eerste robber baron, een roofridder die leefde volgens de rauwe wetten van het Amerikaanse kapitalisme. Hij liet negen van zijn tien kinderen bijna niets van zijn fortuin na, zodat er na zijn dood hevige ruzies uitbraken.
Staten Island, begin negentiende eeuw. Een glooiende vlakte van boeren, zandwegen en paardenmest, ingeklemd ergens tussen de Industriële Revolutie en de frontier. Hier en daar hoor je nog Nederlands, een soort verbasterd koloniaal gemaal dat klinkt alsof je Gronings met Zeeuws mengt en dan pepert met indiaanse woorden. New York ligt op slechts acht kilometer, maar voelt verder weg dan de maan. Voor wie erheen wil – voor zaken of zonde – zijn er slechts een paar schippers met weerhaken in hun handen en de Hudson in hun aderen.
En dan is er die jongen. Zestien lentes jong, een mond als een scheepsbel en een bootje van een beetje metaal en een hoop zeildoek. Cornelius Vanderbilt, een naam die klinkt als een slok jenever op een lege maag. Hij heeft ook roeispanen als back-up, voor als God vergeet te blazen. Swiftsure heet zijn vaartuig, want hij is snel en, belangrijker, hij gaat altijd. Daardoor krijgt de jongeman veel klanten – wellicht ook omdat zijn overtocht de goedkoopste is. Prijzen doen ertoe, weet hij al jong. Terwijl hij zich nog maar net moet scheren, krijgt het jochie een bijnaam: The Commodore. Alsof hij een zeemacht achter zich aan heeft varen. Het is een etiket dat een leven lang blijft plakken.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De Swiftsure heeft hij gekocht met geleend geld. Honderd dollar van zijn moeder, een eenvoudige en strenggelovige vrouw, gehuld in schort en dreiging. Haar opvoeding bestond uit discipline, hard werken en zuinigheid. Het geld is dan ook geen liefdadigheid, haar zoon moet het tot de laatste cent terugbetalen Op die manier leert Cornelius al tijdens zijn kinderjaren de fundamenten van succesvol kapitalisme: zakendoen is een kwestie van lef hebben, risico nemen en zo nu en niet bang zijn om de botte bijl te hanteren.
Je zou kunnen zeggen dat Vanderbilt het prototype is van de Amerikaanse droom. Hij komt uit een nest zonder overvloed en schopt het tot ongelooflijke rijkdom. Ware het niet dat de term stamt uit de twintigste eeuw en hij eerder de nachtmerrie belichaamt waarvan anderen wakker liggen. De jonge schipper is geen dromer, eerder een stoomwals in mensenvorm, zo zal al snel blijken. Waar anderen obstakels zien, ruikt hij rendement.
Nederlandse voorouders
De familie Vanderbilt is afkomstig uit het Utrechtse dorpje De Bilt. Aartsvader Jan Aertszoon kwam rond 1650 aan in de VS, als contractarbeider. Hij nam de veel sjiekere achternaam aan nadat de Engelsen Nieuw–Amsterdam en het omringende Nieuw–Nederland veroverden. Een nieuw regime, nieuwe kansen. Zeven generaties later werd Cornelius geboren. Hij heeft via zijn moederskant ook Engelse en Marokkaanse voorouders. Er is geen enkele aanwijzing dat Cornelius Nederlands sprak of verstond, zoals zijn tijdgenoot, president Maarten van Buren. Uitsluiten kunnen we het ook niet. De zakenman had echter geen bijzondere belangstelling voor Nederland. Op een vakantiereis naar Europa ging hij onder andere naar Engeland, Denemarken en Turkije, maar niet naar het land van zijn voorvaderen. Zijn zoon Corneel kwam in 1880 wel met zijn familie naar Amsterdam en besteedde volgens de kranten ‘duizenden guldens’ aan ‘antiquiteiten en porselein’.
Concurrenten werden afgeslacht
Terwijl zijn leeftijdsgenoten nog leren hun naam fatsoenlijk te spellen, trouwt Cornelius op zijn negentiende met zijn nicht Sophia, die prompt dertien kinderen aan hem schenkt. Het is de soort efficiënte industriële productiemethode waar Cornelius zo van houdt.
Ze verhuizen naar Manhattan, waarschijnlijk naar het stukje grond waar later de beurs komt te staan. Symbolischer kan niet. Vanderbilt begint daar als manager van een stoombootdienst en leert in één fiscaal jaar meer over macht, manipulatie en monopolies dan een gemiddelde economiestudent in een academische loopbaan. De stad New York heeft een andere veerdienst het alleenrecht gegeven op de route naar havens op de andere oever van de Hudson – de staat New Jersey – maar dat ziet Vanderbilt als een persoonlijk affront. Dus duikt hij met dezelfde energie als eerder tijdens windstille overtochten in het recht.
De zaak belandt bij het Hooggerechtshof, dat besluit dat monopolies staatsgrenzen niet mogen oversteken. Het is een overwinning voor de vrije markt. En voor Vanderbilt, die duizenden kansen ziet. Als zijn baas kort daarop overlijdt, doet Vanderbilt wat elke ambitieuze kapitalist in opleiding zou doen: hij begint voor zichzelf als reder. Hij herinvesteert in de jaren daarna elke dollar winst in een vloot aan snelle schepen, duikt in nieuwe markten en slacht concurrenten af met de elegantie van een houwdegen.
Op de populaire scheepsroute tussen New York en de staatshoofdstad Albany gooit hij de prijzen zo ver naar beneden dat zijn grootste en machtigste concurrent moet kiezen: uiteindelijk failliet gaan of hem uitkopen. Ze kiezen voor het laatste. Vanderbilt verlaat Albany met zakken vol geld en een minachtende grijns. Zó doe je zaken: geld verdienen door niets te doen.
Het geeft hem genoeg kapitaal om een heel nieuw avontuur te beginnen in een ander deel van de Hudson-delta: Long Island. Zijn schepen gaan daar de snelgroeiende gemeenschappen bedienen die steeds meer fungeren als satellieten van New York. Scheepvaart is echter slechts deel van zijn strategie, de andere kant van zijn plan is investeren in spoorwegen. Vanderbilt koopt lijnen op zoals een kind snoepjes kiest: gretig graaiend naar wat er maar beschikbaar is. Hij knoopt zijn netwerk van boten en rails aan elkaar tot een logistiek monster van Frankenstein. Tegen de tijd dat anderen wakker worden, heeft hij de markt al gekocht, uitgekleed en herverpakt met zijn naam erop.
Vanderbilt koopt spoorlijnen op zoals een kind snoepjes kiest
Vanderbilt wordt slapend rijker
Het kan echter nog veel groter, indrukwekkender en vooral lucratiever. In Californië breekt de goudkoorts uit en Vanderbilt ruikt geld op twee oceanen tegelijk. Hij biedt routes aan van New York naar San Francisco via Nicaragua – een kanaal tussen beide oceanen is er nog lang niet. Oceaanstomer, rivierboot, postkoets, jungle, alles is inbegrepen. Het kost een passagier 300 dollar enkele reis voor het hele pakket, omgerekend naar de koopkracht van vandaag zo’n 11.000 dollar. Een astronomisch bedrag voor een enorme omweg, dat mensen desondanks graag betalen, de route dwars door Amerika is levensgevaarlijk en iedereen denkt schatrijk te worden aan de westkust.
Niets houdt hem tegen. Als een zelfverklaarde dictator in Nicaragua hem lastigvalt, stuurt Vanderbilt geen advocaat, maar een legertje huurlingen. Probleem opgelost. Wanneer concurrenten dezelfde reis via Panama aanbieden, gooit hij de prijzen tijdelijk naar beneden om ze uit de markt te drukken. Die concurrenten doen hetzelfde als de rivierbotenuitbaters in Albany eerder, ze geven hem geld om zijn activiteiten in Centraal-Amerika te staken: ze betalen de tycoon 40.000 dollar – later 57.000 – om niets te doen. Opnieuw wordt hij slapend rijker, anderhalf miljoen dollar per jaar in huidige koopkracht.
Een paar jaar later koopt hij de route via Panama op en biedt de reizen via Centraal-Amerika alsnog aan. Alleen een kanaal tussen de twee oceanen in Nicaragua komt niet van de grond. Zelfs Vanderbilt krijgt daarvoor de financiering niet rond. Pas decennia later komt er zo’n doorgang, maar in Panama.
Wel koopt de commodore spoorwegen, schepen en politici. Alles tegen de laagst mogelijke prijs, vaak nadat hij de waarde van zijn aankopen eigenhandig omlaag heeft gemanipuleerd. Zoals een hond die weet waar de slager zijn afval dumpt, keert hij steeds terug voor meer. Er is geen genoeg, Vanderbilt kan niet anders dan kansen benutten. Een New Yorkse krant bedenkt een nieuwe bijnaam voor hem: de robber baron, een roofridder met een kapiteinspet en een stoomboot. De eerste in een lange rij zakenmensen die dat etiket krijgt opgeplakt, maar absoluut niet de laatste. Hij inspireert een generatie van keiharde zakenmannen.
Vanderbilt maakt een vilein testament
Aan het einde van zijn leven is Vanderbilt geen mens meer, maar een instituut. Zijn naam staat over de hele wereld in de kranten. Net als een nieuwe term: miljonair. Het is vrijwel onmogelijk dat een gewone sterveling in die tijd een bedrag in dollars kan bezitten waar zes nullen achter staan, maar hem is het gelukt. Wat heet: Vanderbilt is rijker dan koningen, rijker dan sommige landen met een koning aan het hoofd. Net als menig vorst laat hij zich vereeuwigen in olieverf, waarmee het Amerikaanse kapitalisme een gezicht krijgt. En een symbool voor zakendoen met het mes op tafel.
In zijn villa in Manhattan, een massa neoklassieke gratie vol vergulde leuningen en meubels die eruitzien alsof ze in Europa zijn gekocht, slijt hij zijn laatste jaren. Niet in rust, maar in controle. Hij houdt zijn imperium in het oog terwijl zijn kinderen onderling al aan het kibbelen zijn wie na zijn dood het grootste deel krijgt. Tien van zijn dertien nakomelingen hebben de volwassen leeftijd gehaald, slechts twee daarvan zijn man, dus tussen hen zal het gaan.
Zijn vrouw Sophia sterft. Het levert geen groot verdriet op, het is meer een logistiek ongemak. Hij hertrouwt met een vrouw die meer dan veertig jaar jonger is dan hij. Haar voornaam is Frank, omdat haar ouders dachten dat ze een zoon zouden krijgen. En dan is ze ook nog een aanhanger van de zuidelijke troepen in de Amerikaanse burgeroorlog. Dat ligt niet goed in New York. Is het voor haar echte liefde? Of is het net als bij haar man een sluwe financiële transactie? Het schandaal is zo voorspelbaar dat zelfs de societybladen hun wenkbrauwen amper nog optrekken.
Maar Cornelius is ondertussen oud. Zijn lichaam, ooit gespierd van roeien tegen de stroom in, is broos en kromgetrokken. Hij vertrouwt vrijwel niemand. In ieder geval niet zijn kinderen, die hij als dom en verkwistend beschouwt. Dat zulke details naar buiten komen zegt veel over de man en zijn kijk op het leven. De enige die Vanderbilt serieuze bedragen kan ontfutselen is zijn tweede vrouw, die liefst een miljoen dollar weet los te weken om een universiteit te stichten. Genoemd naar de gulle gever uiteraard, want filantropie is nutteloos als niemand weet dat je er aan doet.
Misschien is het wrokkigheid, misschien een laatste lesje aan zijn kinderen, maar Vanderbilt maakt een vilein testament. Geen verklaring van liefde, geen nobel gebaar, maar een zakelijke fusie tussen de dood en zijn vermogen. Negen van de overgebleven kinderen krijgen maar een paar kruimels van zijn vermogen. De hoofdsom, geschat op 105 miljoen dollar – 3 miljard in huidige koopkracht – gaat naar zijn oudste zoon, William. De enige die volgens Cornelius ‘iets van verstand heeft’. Als instructie krijgt William mee om het kapitaal van zijn ouweheer ‘bij elkaar te houden’.
Vanderbilts vermogen verdampt
Cornelius Vanderbilt liet meer dan honderd miljoen dollar na in 1877. Zijn idee was dat het een familiekapitaal zou worden dat in de decennia daarna verder zou aangroeien door zakelijk vernuft en verstandig beheer. Dat is niet gebeurd. Toen zijn nazaten in de jaren zeventig een grote reünie hadden in de universiteit die naar hun aartsvader was genoemd, was geen van allen nog miljonair. De bekendste van alle afstammelingen van Cornelius was Gloria Vanderbilt (1924-2019) die haar leven begon met een trust gevuld met miljoenen dollars. Door mismanagement zat ze echter in de jaren zestig financieel aan de grond, waarop ze een jeansmerk en later een parfumlijn begon. Beide ondernemingen waren succesvol, maar ook dat fortuin verdampte weer voor een groot deel. Haar enige zoon, CNN–anchor Anderson Cooper, erfde in 2019 anderhalf miljoen dollar van zijn beroemde moeder.
De rest van de familie procedeert natuurlijk. Want niets verenigt verwanten sneller dan een boedel waar ze buiten vallen. De rechtszaal wordt een arena vol beledigingen, heftige beschuldigingen en erfelijke rancune. Maar het testament houdt stand. Zoals alles wat Vanderbilt bouwde. Bruut, lelijk soms, maar onverwoestbaar.
Cornelius Vanderbilt sterft in 1877, nog altijd met zijn tanden in de keel van de markt. Hij laat een dynastie na, de meeste van zijn kinderen krijgen dankzij de vrijgevigheid van broer William toch genoeg om overal in de staat New York paleisjes te laten bouwen en de naam Vanderbilt voort te laten leven als synoniem voor enorme rijkdom en overvloed.
Zijn nalatenschap is geen liefdadigheid. Het is infrastructuur. Sporen en staal, boten en bruggen. Hij laat Amerika niet mooier achter, wel sneller en efficiënter. En rijker. Althans voor hen die begrijpen dat morele scrupules zelden dividend uitkeren. De stad New York zit vol met dergelijke lieden.
Meer weten:
- The First Tycoon (2010) door Thomas Stiles is een prijswinnende biografie over Vanderbilt.
- Commodore. The Life of Cornelius Vanderbilt (2009) door Edward Renehan.
- Nothing Left Unsaid (2016) HBO-documentaire door nazaat Gloria Vanderbilt en haar zoon Anderson Cooper over hun familie.
Openingsbeeld: Cornelius Vanderbilt als vroege vijftiger. Schilderij door Nathaniel Jocelyn, 1846.
