Wu Zetian was de machtigste vrouw van China

Wu werd in het jaar 624 geboren in Chang’an (het huidig Xi’an), de hoofdstad van de beroemde Tang-dynastie (618-690 en 705-907). Haar vader Wu Shiyue was een trouwe aanhanger van het Huis Li, dat de Tang-dynastie had gesticht, en wist een ambtelijke functie te bemachtigen. Daarnaast was hij houthandelaar. Zijn werk vereiste veel gereis en zijn familie reisde met hem mee.  

Nadat Wu Shiyue’s eerste vrouw was overleden hielp keizer Taizong hoogstpersoonlijk een nieuwe match voor hem te zoeken. Die vond de hij in de Dame van Rong, een edelvrouw afkomstig uit een Chinees-Centraal-Aziatische familie. Het Huis Li had familiaire banden met Centraal-Aziatische gemeenschappen en stond meer open voor invloed van buitenaf dan de traditionele Han-Chinese keizers voor hen. Dat zorgde voor een dynamisch en kosmopolitisch klimaat, vooral in de hoofdsteden Chang’an en het nabijgelegen Luoyang.  

Wu Shiyue hertrouwde met de Dame van Rong en uit dit huwelijk werd dochter Wu geboren. Tijdens de handelsreizen van het gezin zag Wu veel van het enorme China en de inwoners. Haar moeder zorgde ervoor dat ze een goede opleiding genoot en onderwees haar onder meer in de confuciaanse leer, kalligrafie, geschiedenis en poëzie. Na het overlijden van haar vader werd Wu, waarschijnlijk door een van zijn collega’s, aanbevolen bij keizer Taizong. Een intelligent meisje dat een degelijk gesprek kon voeren stond garant voor interessant gezelschap en bovendien was ze naar verluidt beeldschoon. En zo trad Wu op 14-jarige leeftijd toe tot de keizerlijke harem. 

In de twaalf jaar dat Wu deel uitmaakte van de harem van Taizong kreeg zij geen kinderen. Ze had een lage rang en er is weinig bewijs dat zij en de keizer een intieme relatie opbouwden. Maar toen de gezondheid van Taizong verslechterde, werd zij wel benoemd tot een van zijn persoonlijke assistentes. Op die manier kwam ze in contact met zijn zoon Li Dan, met wie ze een relatie aanging. Hun onderlinge band was zo sterk dat hij, toen hij regeerde als de nieuwe keizer Gaozong, Wu redde van een nonnenbestaan in een boeddhistisch klooster. Hij haalde haar terug naar het keizerlijk paleis en gaf haar een hoge positie binnen de harem. Dit was een zeer ongebruikelijke beslissing en voor Wu een kans die ze niet zou verspelen. Ze zette alles op alles om in de gunst van de keizer te blijven, en met succes: ze trouwden. Hiermee bereikte Wu de hoogste positie die destijds voor een vrouw mogelijk was, die van keizerin.  

Vrijwel meteen na haar installatie wist ze Gaozong ervan te overtuigen dat hij haar oordeel moest meewegen bij politieke besluiten. Door de jaren heen groeide hun onderlinge afhankelijkheid en toen de altijd ziekelijke Gaozong getroffen werd door een beroerte, nam de macht van Wu nog verder toe. Voortaan moesten alle staatszaken ter beoordeling worden voorgelegd aan de keizerin. Er brak een periode aan die bekendstaat als ‘de twee keizers’, waarin Wu en Gaozong in feite gezamenlijk aan het hoofd van het rijksbestuur stonden. Uit respect voor de allerhoogste zetelde Wu nog wel achter de troon van haar echtgenoot, en was zij door een gordijn aan het zicht van bezoekers onttrokken.  

Maar in 690 besloot Wu dat haar tijd was aangebroken. Nadat Gaozong in 683 was overleden, had ze moeten toezien hoe haar zonen, die ze volstrekt incapabel vond, probeerden de keizerlijke taken uit te voeren. Nu nam ze zelf de touwtjes in handen. Ze ‘accepteerde’ de positie van keizer en stichtte hiermee een eigen dynastie: Zhou (690-705). Als keizer noemde zij zichzelf Wu Zhao, maar het bekendst is zij onder haar latere eretitel Wu Zetian. 

Voor iemand die zo’n veertig jaar over China geregeerd heeft, is er relatief weinig over haar heerschappij en dynastie in de officiële documenten overgeleverd. De geschiedenis van Wu is gehuld in een sluier van propaganda en desinformatie. Het antwoord op de vraag of Wu een capabele heerser was, hangt af van wiens verhaal je wilt geloven. De confuciaanse elite was Wu vijandig gezind en schetste een extreem negatief beeld van haar. Wu zelf zette daar een ronduit positief verhaal tegenover, waarin zijzelf, haar familie en haar heerschappij werden verheerlijkt om haar positie als vrouwelijk keizer te legitimeren. 

Een ding is zeker: iemand die het voor elkaar kreeg om decennia lang in het wespennest van het Chinese hof de macht vast te houden, moet wel iemand met kennis van zaken zijn geweest. Iemand die bevlogen en charismatisch was, en intelligent genoeg om complotten te doorzien, mensen te beïnvloeden en politieke strategieën te bedenken en uit te voeren. En iemand die meedogenloos vastberaden was. Maar het is alleen haar nietsontziende kant die de herinnering aan Wu de afgelopen 1300 jaar heeft overheerst. 

In de vroege jaren van haar dynastie probeerde ze haar positie te bestendigen. Daarvoor gebruikte Wu haar beruchte geheime politie: een ongure bende die haar politieke tegenstanders op de meest gruwelijke manieren uitschakelde. Haar aanhangers en onderdanen kregen een andere behandeling. Wu paste het staatsexamen, benodigd om een ambtelijke positie te verkrijgen, zo aan dat posities beschikbaar kwamen voor een bredere laag dan alleen de elite. Dit was een slimme zet, met voor haarzelf meerdere positieve uitkomsten: ze zette de traditionele elite op een zijspoor en omringde zich met loyale ambtenaren, die geselecteerd waren op hun bekwaamheid. De keizers na haar hielden dit selectiebeleid in stand.  

Verder verhoogde Wu de welstand onder de Chinese bevolking door technologische verbeteringen in de landbouw te stimuleren. Ze liet een boek met de meest recente landbouwkennis opstellen en verspreidde dit in haar hele rijk. Ze verstevigde de positie van China door grensgebieden te veroveren, wat een intensiever gebruik van de Zijderoute mogelijk maakte. Ook stimuleerde ze de ontwikkeling van de ambachten en de productie van handelswaar. In het algemeen kan gesteld worden dat Wu de welvaart van haar bevolking verhoogde, een relatief vredig bewind voerde voor haar onderdanen, en het territorium van het rijk vergrootte.  

Ook zette Wu het tolerante beleid van het Huis Li ten aanzien van de Centraal-Aziatische minderheden in China voort. Vrouwen waren in deze gemeenschappen over het algemeen vrijer dan bij de Han-Chinezen. Terwijl het leven van Han-Chinese vrouwen zich voornamelijk binnenshuis afspeelde, bewogen Centraal-Aziatische zich veel meer buitenshuis. In de tijd van Wu namen vrouwen deel aan het openbare leven. Behalve dat het in de mode was voor vrouwen om zichzelf te hullen in mannenkleding, waren deze kleren ook praktischer gezien het actieve leven dat vrouwen leidden. Ze gingen bijvoorbeeld mee op jacht en speelden polo te paard.  

Wu nam ongebruikelijke beslissingen, vaak ten gunste van de vrouwen om haar heen. Zoals hierboven beschreven betrok ze de echtgenotes van hoge functionarissen in het fengshan-ritueel, iets wat voorheen ondenkbaar was. Wu stelde de pientere paleisbediende Shangguan Wan’er aan als haar persoonlijke secretaris en maakte haar uiteindelijk tot een belangrijke adviseur bij staatsaangelegenheden. De Edele Gemalin Doulu, een hooggeplaatste concubine van Wu’s zoon, verzocht de vrouwelijke keizer om zijn harem te mogen verlaten en terug te keren naar haar familie. Wu willigde dit verzoek in – een historisch unicum. Waarom Doulu zich genoodzaakt voelde het paleis achter zich te laten, weten we niet. Maar de concubine leefde voortaan gescheiden van haar man en bereikte de hoge leeftijd van 79. 

Mogen we Wu Zetian een feminist avant la lettre noemen? Dat is mogelijk een wat te sterke projectie van onze hedendaagse visie op het verleden. Feit is dat zij afkomstig was uit een milieu dat meer openstond voor vrouwelijke participatie dan de Han-Chinese tradities voorschreven. In haar optiek was het evident dat een vrouw in het openbare leven net zo waardevol kon zijn als een man, of zelfs waardevoller. Zo zag ze zichzelf immers ook. Als zij, als vrouw, zichzelf capabel genoeg achtte voor de allerhoogste positie en zij genoeg steun wist te vergaren van mannen die dit ook vonden, waarom zouden ook andere vrouwen hun kwaliteiten dan niet in het openbaar mogen tentoonspreiden? Uit haar aanpassingen van het ambtenarenexamen blijkt dat Wu de kwaliteiten van een persoon hoger aansloeg dan komaf. En of die persoon een man of een vrouw was, maakte voor haar weinig verschil.  

Al enkele jaren voor haar overlijden werd Wu gedwongen serieus na te denken over haar opvolging. Ze was zich ervan bewust dat de kandidaat uit haar eigen Wu-clan geen brede steun genoot. De druk nam toe om de macht terug te geven aan haar zonen, die via hun vaders lijn behoorden tot het Huis Li, en daarmee de Tang-dynastie te herstellen. Hier werkte ze in de laatste jaren van haar leven naartoe. In 705 ging Wu’s gezondheid hard achteruit. Ze werd gedwongen af te treden en de troon over te dragen aan haar zoon, de latere keizer Ruizong; in datzelfde jaar overleed ze.  

Maar al zat er als vanouds weer een man op de Chinese troon, het was nog niet helemaal gedaan met de macht van vrouwen aan het hof. In de zeven jaar na Wu’s overlijden hadden haar schoondochter, keizerin Wei, en haar dochter, prinses Taiping, grote politieke invloed. Toen keizer Ruizong in 712 aftrad, raakte de prinses verwikkeld in een machtsstrijd met zijn zoon, de nieuwe keizer. Zij bekokstoofde samen met anderen een plan om hem te vergiftigen, maar het complot werd ontdekt en de keizer dwong prinses Taiping zelfmoord te plegen. Pas daarna keerde de macht in China, na zo’n zestig jaar van vrouwelijke heerschappij, definitief terug naar het andere geslacht.