De Chinese armada van Zheng He

De zeereizen van Zheng He spreken ook vandaag de dag nog tot de verbeelding, met name vanwege de spectaculaire omvang van de armada’s. Deze telden zo’n 250 schepen en meer dan 27.000 matrozen, militairen en ander personeel. Ze waren de grootste van hun tijd: tweemaal groter dan de Spaanse armada die in 1588 vergeefs probeerde Engeland te veroveren.

Zheng He’s expedities zijn echter omgeven met vraagtekens. Een gebrek aan bronnen zorgt ervoor dat historici levendig speculeren en debatteren over bijkans alle belangrijke aspecten van deze Chinese maritieme expedities.

Om te beginnen is er weinig bekend over Zheng He zelf. Volgens de overlevering moet het een indrukwekkende man zijn geweest: lang, breed en onverschrokken genoeg om expedities te leiden die makkelijk twee jaar duurden. Een echte zeeheld dus. Maar in hoeverre dit beeld geïdealiseerd is valt niet te achterhalen.

Zeker is dat Zheng He in 1371 als Ma He geboren werd in Yunnan, in het zuidwesten van China. Zijn familie was oorspronkelijk afkomstig uit Centraal-Azië en was islamitisch. Zijn vader zou de tocht naar Mekka hebben gemaakt. China was in die dagen in de greep van een burgeroorlog tussen de heersende Yuan-dynastie en de rivaliserende Ming. Ma He viel in handen van de Ming toen zij in 1381 Yunnan veroverden.

Zoals zoveel jongetjes van overwonnen vijanden werd de toen tienjarige Ma He gecastreerd, om als eunuch te kunnen dienen in de hofhouding van prins Zhu Di, het vierde kind van Ming-keizer Hongwu. Zhu Di had troonpretenties en zou na een bloedige machtsstrijd in 1402 de troon bestijgen als keizer Yongle. Ma He onderscheidde zich in die oorlog als militair en organisator. Hij hield er ook zijn nieuwe familienaam aan over: Zheng. Deze was een gift van Yongle, ter ere van zijn succesvolle verdediging van het strategische plaatsje Zheng, nabij Peking – Yongles machtsbasis. Het zorgde er ook voor dat hij in beeld kwam als leider van de maritieme expedities die de nieuwe keizer wilde uitzenden.

Met zijn maritieme ambities onderscheidde Yongle zich van zijn voorgangers en opvolgers. De meeste keizers van de Ming-dynastie (1368-1644) en de latere Qing-Dynastie (1644-1912) waren juist geneigd om interactie tussen China en het buitenland zo veel mogelijk te beperken. Zij vreesden dat ongecontroleerde handel en contacten met het buitenland de stabiliteit en harmonie van de Chinese samenleving zouden bedreigen. Dit idee was deels ontleend aan het confucianisme en werd sterk gepusht door de staatsambtenarij.

Maar keizer Yongle trok zich weinig van zijn ambtenaren aan. Net als zijn vader maakte hij bij de ontwikkeling van zijn beleid vooral gebruik van eunuchen. Hij spaarde kosten noch moeiten om de grootste vloot van zijn tijd uit te rusten en Zheng He erop uit te sturen. Maar waarom hij dat deed, is nog steeds onduidelijk.

Een veelgehoorde verklaring is dat de expedities ontdekkings- en handelsreizen waren. Vooral westerse historici gaan hiervan uit. Zij maakten van Zheng He een soort Columbus en presenteerden zijn reizen als een vreedzame Chinese variant op het latere en agressievere Europese optreden in Zuidoost-Azië. Anders dan bijvoorbeeld de VOC heeft Zheng He op zijn reizen geen gebieden geannexeerd of met geweld handelsmonopolies afgedwongen.

Deze lezing is dankbaar overgenomen door de officiële Chinese geschiedschrijving. De Chinese staat presenteert de reizen van Zheng He graag als de voorloper van de huidige ‘vreedzame’ opkomst van China. De boodschap: de Chinese machtsontplooiing verschilt traditioneel van die van het imperialistische Westen en hoeft dus niet gevreesd te worden.

Maar verschillende historici begonnen te twijfelen aan deze lezing. Zheng He’s expedities waren wel erg groot voor ontdekkings- en handelsreizen. Ter vergelijking: Columbus beschikte over slecht een handvol schepen en enkele honderden mannen. Bovendien bezocht Zheng He vooral regio’s die al goed bekend waren in China, mede dankzij de ervaringen van Chinese kooplieden uit voorgaande eeuwen. Handel en het verzamelen van nieuwe informatie over bestaande vaarroutes waren waarschijnlijk bijzaken van zijn reizen.

Ook enkele overgeleverde Chinese teksten en inscripties zaaien twijfel over het vreedzame karakter van de expedities. Deze bevatten behoorlijk krijgshaftige taal. Volgens een Chinese bron wilde Yongle ‘zijn soldaten in vreemde landen tonen om de kracht en rijkdom van China te benadrukken. […] Zij die zich niet onderwierpen werden met geweld gepacificeerd.’ Tegenwoordig denken veel historici dat machtsvertoon het voornaamste motief van de reizen was.

Keizer Yongle zat net in het zadel en was mogelijk onzeker over zijn positie. Het was aan Zheng He om die positie met zijn armada’s in het buitenland kracht bij te zetten.

In het traditionele Chinese wereldbeeld was China het rijk van het midden, en de keizer de fysieke schakel tussen hemel en aarde: de heerser aan wie alle andere landen en vorsten onderhorig waren. Zij moesten zijn en China’s oppermacht erkennen door ambassadeurs te sturen met giften (‘tribuut’). Daarnaast moesten de ambassadeurs deelnemen aan een ceremonie waarvan een diepe, meervoudige buiging voor de keizer – de kowtow – een kenmerkend onderdeel was.

In ruil voor dit rituele eerbetoon kregen hun vorsten de bescherming van de keizer, rijke giften, en de kans om gecontroleerd handel te drijven met China: Chinees porselein, thee, zijde en katoen waren zeer gewilde producten in Zuidoost-Azië. Het was dit zogeheten tribuutsysteem dat Zheng He met zijn reizen moest bekrachtigen. Hij pikte onder meer ambassadeurs op uit verschillende landen, bracht hen naar China en vaak ook weer terug.

Deze lezing verklaart mogelijk ook de omvang van zijn armada’s. Die was bedoeld om te intimideren, en tevens om Zheng He in staat te stellen de verlangde onderhorigheid desnoods met geweld af te dwingen. Hoewel de meeste ontmoetingen op zijn reizen vreedzaam verliepen, kwam het soms tot gevechten. Tijdens zijn eerste drie expedities verving Zheng He onwillige vorsten op Ceylon en Sumatra en bestreed hij met succes piraten in de Straat van Malakka.

Daarmee leken zijn reizen veel meer dan de officiële Chinese lezing wil op bijvoorbeeld de negentiende-eeuwse Europese gunboat diplomacy. Of op het hedendaagse Amerikaanse optreden in het Midden-Oosten, waarbij regime change niet wordt geschuwd.

De suggestie dat machtsvertoon het voornaamste motief was helpt tevens bij het bepalen hoe ver Zheng He heeft gereisd. Ook daar is een levendig debat over. Volgens de gepensioneerde Britse onderzeebootcommandant Gavin Menzies heeft Zheng He de wereld rondgereisd en onder meer Australië en Antarctica aangedaan, evenals Amerika – ruim zeventig jaar vóór Columbus. Ook zou hij Italië hebben bezocht en zo de aanzet hebben gegeven voor de renaissance van het vijftiende-eeuwse Europa. Maar voor Menzies’ spectaculaire claims bestaat geen concreet bewijs.

Verschillende historici schatten niettemin in dat Zheng He’s vloot in staat moet zijn geweest om Amerika en Europa te bereiken. De Chinese scheepsbouw was op dat moment in meerdere opzichten superieur aan de Europese. Toch is het waarschijnlijker dat Zheng He nooit verder is gegaan dan het huidige Kenia, aan de Afrikaanse oostkust.

Het passeren van de Afrikaanse Zuidkaap, bijvoorbeeld, is bijzonder riskant; ‘stormkaap’ is niet voor niets een van zijn benamingen. Datzelfde geldt voor een tocht over de onmetelijke Stille Oceaan. Om die risico’s te nemen moesten keizer Yongle en Zheng He urgente redenen hebben.

En die hadden ze niet. Ze wisten waarschijnlijk niet van het bestaan van Amerika. En Europa en zuidelijk Afrika golden in Chinese ogen op dat moment als de meest ‘barbaarse’ regio’s, die nauwelijks iets te bieden hadden. In de vijftiende eeuw lagen alle rijkdom en economische macht geconcentreerd rond de Chinese Zee en de Indische Oceaan. Machtsvertoon in die regio had daarom alle prioriteit.

Rest de vraag waarom het machtsvertoon na 1433 gestaakt werd. Duidelijk is dat er in China veel weerstand bestond tegen Yongles prestigeproject. Het sterkste verzet kwam vanuit het hof en het staatsambtenarenapparaat, en was mogelijk mede ingegeven door ideologische bezwaren, ontleend aan het confucianisme. Zeker is echter dat geld een cruciale rol speelde. Zheng He bracht een keur aan zeldzame en gewilde goederen – specerijen, ivoor, exotische dieren – mee naar huis, maar de waarde daarvan woog niet op tegen de exorbitante kosten van de expedities.

Het geld voor de uitrusting en het onderhoud van de immense armada’s kon volgens de tegenstanders beter besteed worden aan urgentere zaken, zoals versterking van de landgrenzen in het noorden van China. Begin vijftiende eeuw roerden de Mongoolse steppevolken zich weer. Het waren China’s meest geduchte vijanden. In de dertiende eeuw hadden zij China al eens onder de voet gelopen, onder leiding van Dzjengis Khan en zijn opvolgers.

De toenemende interne kritiek en militaire dreiging zorgden ervoor dat Yongle in 1421 de reizen voorlopig opschortte. Na diens dood in 1424 ondernam Zheng He nog één expeditie. Dat was in 1431-1433, in opdracht van Yongles kleinzoon: keizer Xuande wilde eveneens het tribuutsysteem met kracht benadrukken. Daarnaast koesterde hij wellicht een nostalgisch verlangen naar de exotische producten die Zheng He op zijn eerdere reizen verzameld had. Na Xuandes dood in 1435 kregen de tegenstanders van de expedities definitief de overhand.

De tegenstanders hebben ook lange tijd de geschiedschrijving bepaald. Zij presenteerden de reizen als geldverslindende prestigeprojecten, waar een goede keizer zich niet aan diende te wagen. Om dergelijke ‘dwaasheden’ in de toekomst te voorkomen hebben zij naar verluidt ook opzettelijk gegevens van Zheng He’s expedities vernietigd, waaronder de bouwplannen van zijn grootste schepen.

Het zorgde ervoor dat Zheng He na zijn dood in 1433 in betrekkelijke vergetelheid raakte. Totdat negentiende- en twintigste-eeuwse historici, gegrepen door de vraag waarom het Westen en niet China de wereldzeeën beheerste, zijn expedities weer gingen bestuderen. En hem al debatterend rehabiliteerden tot een van de grote zeevaarders uit de geschiedenis.