Waarom klonk het Horst Wessellied?

Het Horst Wessellied stond voor Nederlanders symbool voor het naziregime. Er was dan ook geen denken aan dat het zou worden gespeeld tijdens de gala-avond op 5 januari 1937, voorafgaand aan het huwelijk van Juliana en Bernhard. Toch ging de regering overstag. Terwijl het lied weerklonk, werd de koninklijke familie omringd door Duitse gasten die de Hitlergroet brachten. Wie zat achter deze pijnlijke vertoning?

‘De afgelopen nacht [is] door de Duitse weermacht zonder de minste waarschuwing een plotselinge aanval op ons gebied gedaan. Dit niettegenstaande de plechtige toezegging, dat de neutraliteit van ons land zou worden ontzien zolang wij haar zelf handhaven.’

Meer lezen over de geschiedenis van de Oranjes? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Uit de woorden van koningin Wilhelmina op 10 mei 1940 spreekt meer verbittering dan wanhoop. Want inderdaad, ons land had er alles aan gedaan om het ‘bevriende staatshoofd’, dat zeven jaar eerder bij onze oosterburen de macht gegrepen had, tegemoet te komen. En die plechtige toezegging was haar op 26 augustus 1939 gedaan door graaf Julius Zech von Burkersroda, de Duitse gezant in ons land. Die had haar bezworen dat Duitsland de onaantastbaarheid en de integriteit van het Nederlandse grondgebied zou eerbiedigen.

Hoe ver Nederland bereid was te gaan bleek in de aanloop naar het huwelijk van kroonprinses Juliana met de Duitse prins Bernhard. Van de verloving werd Adolf Hitler op 8 september 1936 door Wilhelmina persoonlijk met een telegram op de hoogte gesteld. Ze ontving van de Führer een hartelijke gelukwens. Eigenlijk had Wilhelmina liever geen Duitse schoonzoon gehad. Maar daar was wat op gevonden: Bernhard werd uitdrukkelijk niet als een Duitse prins geïntroduceerd, maar als een prins uit Lippe. Dat klonk eerder als een naam uit een sprookjesboek dan als een provincie van Hitlers Derde Rijk.

Er bleek een grappig liedje te bestaan, het Lippe-Detmoldlied, waarvan velen dachten dat dit het volkslied van het vorstendom Lippe was. Binnen een paar maanden was het in heel Nederland bekend. Daarom werd dit lied dan ook, naast het Wilhelmus, ter begroeting van het bruidspaar op het programma gezet van de gala-avond die op 5 januari 1937 voor de vorstelijke gasten en 2000 andere genodigden werd georganiseerd – twee dagen voor het huwelijk. De grote zaal van het Haagse Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen werd volgehangen met Nederlandse en Lippische vlaggen.

Dit was allerminst naar de zin van het Duitse regime. Dat toonde zich overgevoelig voor alles wat maar kon worden uitgelegd als gebrek aan respect voor de eretekenen van het Derde Rijk – met name de hakenkruisvlag en de Duitse Nationalhymne. Die laatste had meteen na de machtsovername een ingrijpende wijziging ondergaan. Aan het Deutschlandlied (‘Deutschland, Deutschland über alles’) was de eerste strofe van het partijlied van de nazi’s toegevoegd: het Horst Wessellied (‘Die Fahne hoch! Die Reihen fest geschlossen!’). Hakenkruisvlag en Horst Wessellied stonden voor de meeste Nederlanders symbool voor het gehate Hitler-regime, en wanneer ze in Nederland opdoken kwam het geregeld tot incidenten. Vooral in Limburg, waar veel Duitsers woonden.

Vanaf de machtsovername door Hitler in 1933 tot aan de Duitse inval in 1940 waren er talloze confrontaties over vlag en volkslied. Zo werden er soms uitgestoken hakenkruisvlaggen van in Nederland wonende Duitsers vernield. De ene keer trad de politie daartegen op, de andere keer gelastte ze zelf de verwijdering van een hakenkruiswimpel van een auto.

Opvallend was de verandering in de toon waarop Duitse diplomaten genoegdoening eisten bij dergelijk vermeend gebrek aan respect: de Duitse tenen werden steeds langer, het Duitse lontje werd steeds korter. De persattaché van het Duits gezantschap, Karl Otto Faber, bepleitte op 21 december 1936 bij minister van Propaganda Joseph Goebbels dat Duitsland een perscampagne tegen Nederland moest opzetten. Op 29 december kreeg hij zijn zin: de Nationalzeitung hekelde de incidenten waarvan de hakenkruisvlag het slachtoffer werd, en eiste eerbiediging van de internationale spelregels jegens de vlag van een bevriende natie.

De Telegraaf schreef daarom op 30 december: ‘Indien de Nationalzeitung consequent zou zijn, zou zij van ons moeten verlangen, dat wij zelfs het Horst-Wessellied speelden. Ook hiervan geldt, dat het nog al te zeer het karakter van een partij-uiting draagt en voor ons gevoel nog niet zoo samengeweven is met het Duitsche volk, als men dat in nationaal-socialistische kringen doet voorkomen.’

De krant had toen nog geen idee van wat ons land een week later te wachten zou staan. De Duitse pershetze escaleerde, en prins Bernhard werd persoonlijk beschuldigd: waarom verdedigde hij zijn vlag niet?

Daarom wendde Bernhard zich tweemaal per brief direct tot Hitler. Hij betuigde zijn eerbied voor de Führer en beleed ook in een interview met het Deutsches Nachrichtenbüro zijn liefde voor zijn geboorteland. De Duitse pers bond in, maar de Nederlandse regering liet op zondag 3 januari in een stevige verklaring aan Berlijn weten dat de pershetze volkomen misplaatst was. Dat Bernhard Nederlander geworden was, en dat derhalve bij de huwelijksfestiviteiten alléén het Wilhelmus gespeeld zou worden, en geen ander volkslied. De Nederlandse krantenlezers namen de volgende dag opgelucht kennis van deze verklaring. Nu kon niets meer een soepel verloop van de gala-avond en het huwelijksfeest in de weg staan.

Maar toen gebeurde er iets onbegrijpelijks. Op dinsdag 5 januari publiceerden de kranten een communiqué van diezelfde regering, waarin werd meegedeeld dat ‘ter ere van de buitenlandse vorstelijke gasten’ die avond ook ‘hun volksliederen’ zouden klinken. Het communiqué vervolgt: ‘Wanneer uit beleefdheid jegens Harer Majesteits Engelsche en Duitsche gasten hedenavond de Engelsche en Duitsche volksliederen gespeeld worden, behoort daar vanzelfsprekend óók de officieel geadopteerde strofe van het Horst Wessellied toe. De meening, dat hierin anti-Joodsche uitingen zouden voorkomen, is onjuist. Er staat geen woord in, dat als zoodanig zou kunnen worden uitgelegd. Ten overvloede kan worden meegedeeld, dat het spelen van het lied direct noch indirect verband houdt met de besprekingen, welke de laatste dagen tusschen de Nederlandsche en Duitsche regeeringen zijn gevoerd.’

Dat laatste leek op het eerste gezicht een aperte leugen, gezien de intensieve contacten en confrontaties in de voorafgaande dagen. Maar voor de goede verstaander was er toch een boodschap uit te halen: deze ingreep was niet het resultaat van die regeringsbesprekingen, maar ‘een opdracht van hogerhand’. Zo werd het ook aan de medewerkenden aan de gala-avond overgebracht.

Die gingen niet zonder meer akkoord. Dirigent Peter van Anrooy weigerde resoluut ‘een lied te spelen, dat niet aan het volk behoort, maar aan een partij, die onder de toonen van dat lied andersdenkenden en Joden vervolgt en mishandelt, en de vrijheid van het Nederlandsche volk bedreigt’. Met hem weigerden ruim twintig orkestleden. Hun plaatsen werden ingenomen door leden van de Koninklijke Militaire Kapel, en de drie volksliederen werden gedirigeerd door kapitein Walther Boer, de dirigent van die kapel.

Hoe is het mogelijk dat de houding van de regering binnen anderhalve dag zo totaal in het tegendeel verkeerde? In de weken na het huwelijk werden hierover zowel aan Goebbels als aan Hitler brieven geschreven. Maar de antwoorden zijn verschillend. Het bericht aan Goebbels was afkomstig van zijn trouwe informant Faber. Die deed verslag van de Duitse triomf bij de Hochzeitsfeierlichkeiten, en beschouwde die als regelrecht gevolg van de perscampagne die hij zelf had aangezwengeld.

Het grootste succes was toch wel dat bij de gala-avond de Lippische vlaggen werden weggehaald, en dat het oorspronkelijk geplande Lippe-Detmoldlied op het laatste moment werd vervangen door het Deutschlandlied én het Horst Wessellied. Dat laatste gebeurde volgens Faber ‘auf nachdrücklichstes Ersuchen des Herrn Gesandten’. Hij gaf zijn baas dus de eer voor dit succes, maar hij zei er niet bij aan wie graaf Zech dat verzoek dan gericht had.

Zech was er de man niet naar om op eigen initiatief te eisen dat het Residentie-Orkest het Duitse volkslied inclusief Horst Wessellied zou spelen. Als hij dat verzoek al had overgebracht, dan zal het op gezag van iemand anders zijn geweest; maar van een dergelijke opdracht is, ondanks de intensieve contacten in deze periode tussen Berlijn en het gezantschap in Den Haag, geen bewijsstuk bekend.

De brief aan Hitler is afkomstig van hertog Adolf Friedrich van Mecklenburg, de oom van Juliana, die een van haar getuigen was. De hertog bracht verslag uit van zijn belevenissen rondom het vorstelijk huwelijk, en met name over de rol van prins Bernhard daarbij. Die had, zo vermeldt dit verslag, werkelijk niets nagelaten om zijn Duitse vaderlandgevoel en zijn bewondering voor de Führer te laten blijken. Hij had ervoor gezorgd dat er hakenkruisvlaggen wapperden van alle hotels waar de Duitse bruiloftsgasten verbleven. Hij had ondubbelzinnig duidelijk gemaakt dat het Lippe-Detmoldlied geen Nationalhymne was. En ten slotte was prins Bernhard degene die bewerkstelligd had dat het Deutschlandlied én het Horst Wessellied ostentatief werden gespeeld tijdens de galavoorstelling, in aanwezigheid van de koningin en alle hoogwaardigheidsbekleders.

Beide briefschrijvers wijzen dus verschillende personen aan. Maar wie had er gelijk?

Er is meer correspondentie die een antwoord kan geven op die vraag. Op zijn privéadres ontving premier Hendrikus Colijn een brief van zijn vriend de historicus Carel Gerretson, die zich afvroeg of de programmawijziging wel een besluit van de regering was. Hij vreesde dat het anders lag, omdat hij wist dat de vicepresident van de Raad van State, Frans Beelaerts van Blokland, de dag ervoor continu met deze zaak bezig was geweest. Beelaerts was óók de voornaamste adviseur van de koningin – en Gerretson waarschuwde de premier voor het bekokstoven van regeringszaken in het paleis.

In zijn ‘vertrouwelijk’ verstuurde antwoord stelde Colijn zich ietwat onverschillig op, als iemand die het ook maar van horen zeggen heeft: ‘Mij is niets anders bekend dan dat HM zelf bepaald heeft, dat, ter eere van hare vorstelijke buitenlandsche gasten, het Engelsche en Duitsche volkslied worden gespeeld.’

Colijn wist natuurlijk meer, maar durfde zijn vriend geen volledige opening van zaken te geven. Wel liet hij doorschemeren dat de kloof tussen regering en vorstin nog groter was dan op het eerste gezicht al leek.

Gerretson zat wel op het goede spoor, zoals blijkt uit een brief die oud-minister Henri Marchant in dezelfde weel schreef aan Beelaerts. Marchant schrijft: ‘Nog dezer dagen bleek mij, hoe gij in alle stilte aan de Kroon, ook ongevraagd, adviezen geeft die moeilijkheden voorkomen.’ Uit het vervolg van de brief blijkt dat dit compliment inderdaad betrekking heeft op de herprogrammering van de gala-avond. De achterdocht van Gerretson was dus terecht. Maar wat kan Beelaerts’ rol dan precies zijn geweest?

Uit het verslag dat gezant Zech op 4 januari naar Berlijn telegrafeerde blijkt dat Adolf Friedrich meteen na zijn aankomst in Den Haag contact met hem heeft gehad. En dat doet vermoeden dat misschien wel béíde Duitse briefschrijvers de waarheid spreken, maar geen van beiden de hele waarheid. Het is immers heel goed mogelijk dat Zech er niet bij de Nederlandse regering, maar bij Adolf Friedrich op aan heeft gedrongen dat de volledige Nationalhymne zou worden uitgevoerd, en dat ook Bernhard daarmee instemde toen de hertog met die boodschap op Paleis Noordeinde arriveerde.

Bij het daaropvolgende overleg zal zeker ook Beelaerts van Blokland zijn betrokken, als voornaamste adviseur van de koningin. Met de gedachte aan de lastercampagne tegen Bernhard nog vers in het geheugen moet men op Paleis Noordeinde gezocht hebben naar een mogelijkheid om de prins in de ogen van de Führer te rehabiliteren.
De bewijsstukken ontbreken, maar wellicht is het Beelaerts geweest die de vorstin gesuggereerd heeft om het volledige Duitse volkslied niet ter ere van prins Bernhard te laten spelen, maar ter ere van haar Duitse gasten. Gevolgd door het Engelse volkslied ter ere van de hertog van Kent, als doekje voor het bloeden!

Voor de vorstin was dit een uitweg uit de impasse, en een manier om alle mogelijke kritiek vanuit Berlijn in de kiem te smoren. Vanaf dat moment zal het herijkte programma, aangepast aan de vermoedelijke wensen van het Duitse regime, aan de regering zijn doorgegeven als ‘het verlangen van Hare Majesteit’ – het beproefde middel om alles gedaan te krijgen. Daarmee zette de vorstin haar ministers voor schut, maar dat gebeurde wel vaker. Alle drie haar prioriteiten waren ermee gediend: het verzekeren van een ongestoord verloop van het huwelijk van haar innig geliefde dochter, het redden van Bernhards gezicht als Duitser, die zijn vroegere vaderland ook onder het nieuwe regime trouw was gebleven, en vooral de stipte neutraliteit die ons land met angstvallige nauwgezetheid in acht diende te nemen.

Voor de regering was het wel even slikken. Nog maar twee jaar eerder had minister van Justitie Josef van Schaik het beleid van de burgemeester van Heerlen verdedigd, die het zingen van het Horst Wessellied had verboden. En nu moest diezelfde tekst opeens onschuldig worden verklaard. Maar de volgzame regering deed wat van haar verlangd werd en nam de verantwoordelijkheid voor de beslissing van de onschendbare majesteit op zich.

En zo werden de bezoekers van de gala-avond vergast op de beschamende vertoning van een koninklijke loge waarin het grootste deel van de bezoekers rondom de koninklijke familie de Hitlergroet bracht toen het Wilhelmus weerklonk. Wilhelmina had de nazi’s een hand toegestoken, en ze kreeg er een gestrekte rechterarm voor terug.

Maar de onvoorbereide tegenzet volgde onmiddellijk. Want toen het Residentie-Orkest na het Horst Wessellied het ‘God Save the King’ inzette, werd dat door een groot deel van de (Nederlandse) gasten met volle overtuiging meegezongen. Daar konden de Duitsers het mee doen.