Van Romeinse slaven tot Romeinse burgers

Cicero lijkt verknocht te zijn geweest aan zijn secretaris. Toen Tiro eens elders verbleef vanwege ziekte, schreef zijn meester brieven die overliepen van bezorgdheid – al gebiedt de waarheid te zeggen dat het Cicero niet alleen om het welzijn van Tiro zelf ging, maar ook om zijn eigen werk. ‘Concentreer al je verstandelijke vermogens, die ik boven alles waardeer, op je behoud – zowel voor je eigen bestwil als voor mij,’ schreef hij. En: ‘Mijn arme studies, of eigenlijk die van óns, lijden erg onder je afwezigheid.’ En nog eens ten overvloede: ‘Ik heb nergens plezier in, en kan mezelf niet aan het schrijven zetten zonder jou.’

Cicero was een ster in verbale manipulatie, dus misschien moeten we dit alles niet al te letterlijk nemen. Feit blijft dat Tiro een bijzonder intelligent en ontwikkeld man was, en in vele opzichten Cicero’s gelijke. Maar altijd bleef er dat ene cruciale verschil: Cicero was een vrije burger, en Tiro was zijn slaaf.

Nu was slavernij de gewoonste zaak ter wereld voor de Romeinen, vooral in de nadagen van de Republiek en de eerste eeuwen van het Keizerrijk. De samenleving kende twee radicaal verschillende groeperingen: de vrijgeborenen, oftewel de ingenui, en degenen die als slaven waren geboren of tot slaven waren gemaakt, de servi. Die tweede groep was groot – naar schatting een derde van de bevolking. Het waren vooral krijgsgevangenen en slaafgeborenen, maar er waren ook slachtoffers van slavenjagers bij, en mensen met schulden.

Een deel van de Romeinse slaven zwoegde in de mijnen, een ander deel werkte op het land, weer anderen zaten in de huishouding of waren werkzaam in een of ander ambacht. En dan waren er die hoger geschoolde arbeid verrichtten, zoals Tiro. Slaven waren, kortom, te vinden in allerlei geledingen van de Romeinse maatschappij, maar ze hadden geen burgerrechten, geen vrijheid om te gaan en te staan waar ze wilden. Ze waren niets meer of minder dan eigendom. Of, zoals de staatsman en schrijver Cato de Oudere het eens uitdrukte: ‘gereedschap.’

Het onderscheid tussen vrije burger en slaaf was voor de Romeinen diep en principieel. Maar desondanks was er een derde groep die zich daartussenin bewoog: de vrijgelaten slaven. En dit was nog een omvangrijke groep ook, misschien wel een vijfde van de totale bevolking. Niet alleen slavernij was gewoon, vrijlating was dat ook.

Hoe werd iemand van ‘een stuk gereedschap’ een mens? Dat ging via een speciale procedure; vrijlating van Romeinse slaven was stevig verankerd in de wet. En bij die procedure hoorde een heel cluster aparte begrippen. Om te beginnen was er het peculium: de spaarpenningen die een slaaf kon verzamelen om zich vrij te kopen. Dat vrijkopen moest wel van twee kanten komen; als de eigenaar niet wilde, gebeurde het niet. Overigens kon die er zelf ook voordeel bij hebben, want al verloor hij een slaaf, met de terugbetaalde spaarpenningen kon hij een nieuwe, jongere kopen die weer jaren meekon.

De officiële term voor de vrijlating zelf was manumissio, wat zoveel betekent als ‘uit de hand doen heengaan’. De hand die iets beetheeft, laat het los. Wat gevangen is, krijgt zo de vrijheid; wie bezit is, doet zijn intrede in de vrije maatschappij.

Die vrijlating kwam in drie vormen. Per testament: manumissio testamento. Of de eigenaar liet de inschrijving van de slaaf in het bevolkingsregister veranderen, bij wijze van een ‘correctie’ op de oorspronkelijke notering: manumissio censu. Maar de oudste en meest tot de verbeelding sprekende vorm was die van de manumissio vindicta. Dit was een prachtig staaltje juridisch theater met een hoofdrol voor de vindicta, de vrijheidsstaf – het werkwoord vindico betekende ‘juridisch aanspraak maken op iets’, of het nu een bezitting was of de vrijheid.

Het scenario was als volgt. De eigenaar verscheen voor een magistraat, samen met de slaaf en een tweede Romeinse burger. Die laatste vervulde de rol van assertor libertatis, oftewel de man die de vrijheid van de slaaf opeist. Betwistte de eigenaar die eis niet, dan raakte de assertor de slaaf aan met de vrijheidsstaf, en sprak hij een juridische formule uit die afkomstig was uit het eigendomsrecht: Hunc ego hominem liberum esse aio ex iure Quiritium. Wat zoveel betekende als: ‘Ik bevestig dat deze slaaf vrij is volgens het burgerlijk recht.’

Met deze procedure kreeg de slaaf een nieuwe status: hij was geen servus meer, maar een vrijgelatene, een libertus. Nu was hij een Romeins burger, al had hij wel wat minder rechten dan een vrijgeborene. Hij mocht bijvoorbeeld niet toetreden tot de rechterlijke macht. Toch was hij nog altijd beter af dan andere bewoners van het tussengebied. Er waren namelijk ook Romeinse slaven die hun vrijheid kregen zonder bijbehorende wettelijke procedure. Zo iemand werd nooit een Romeins burger, en kon geen aanspraak maken op de bescherming en voordelen die de wet bood aan de wél formeel vrijgelatenen. Zo gezien was vrijheid niet alles.

Nu kon de voormalige slaaf aan zijn nieuwe leven beginnen. Helemaal in het diepe gegooid werd hij niet: de wet schreef voor dat de vrijgelatene en zijn voormalige meester aan elkaar verbonden bleven in een patroon-cliëntverhouding. De voormalige eigenaar was verplicht zijn cliënt te helpen als hij juridische hulp nodig had of schulden had opgelopen. Omgekeerd stelde de libertus zich ter beschikking om bepaalde taken voor zijn patroon te verrichten, en om deze te steunen als hij bijvoorbeeld meedeed aan verkiezingen.

Maar verder belette niets de libertus om zijn eigen maatschappelijke carrière te beginnen. Er zijn succesverhalen te over. Neem de eerste-eeuwse broers Vettius, die na hun vrijlating een fortuin vergaarden in de handel. In 1894 werd in Pompeji hun domicilie opgegraven, een rijkeluiswoning die tot op de dag van vandaag befaamd is om zijn bijzonder mooie muurschilderingen. Of Narcissus, de secretaris van keizer Claudius. Deze libertus was zo goed in zijn werk, en opereerde tegelijkertijd zo slim aan het hof, dat hij een post verwierf in de hoogste bestuurlijke regionen. Uiteindelijk werd hij, na de moord op Claudius, gedwongen zelfmoord te plegen – maar dat kon in Rome de allerbeste overkomen.

Extreme voorbeelden misschien. Maar feit is wel dat liberti opmerkelijk vaak hogergeschoold en verantwoordelijk werk deden. In de internationale handel waren ze zelfs dominant. Het sleutelwoord is hier: onderwijs. Anders dan in andere slavenmaatschappijen investeerden de Romeinen zwaar in de training van althans een deel van hun slaven. Vakkundige Romeinse slaven waren gewoonweg meer waard – niet alleen in termen van handelswaarde, maar ook vanwege de kwaliteit van het werk dat ze verrichtten.

Op deze manier was het een kwestie van eigenbelang om te investeren in een slaaf en diens talenten tot bloei te laten komen. Omgekeerd was het ook in het belang van de slaaf om zo goed mogelijk zijn best te doen: hoe groter zijn verdienste, hoe meer kans hij maakte om vrijgelaten te worden.

Zo was manumissio in veel opzichten een slim en nuttig systeem. Toch zaten er nog wel wat haken en ogen aan. Voor de Romeinen ging de tegenstelling tussen onvrij en vrij zo diep dat de transitie van de ene status naar de andere een filosofisch probleem was. De vreemde tussencategorie van de liberti verrommelde immers het zuivere onderscheid van die twee elkaar principieel uitsluitende begrippen.

De vrije geest was in Romeinse ogen het allerhoogste goed. En een slaaf kon die niet bezitten, omdat, zoals de eerste-eeuwse jurist Gaius Cassius Longinus het uitdrukte, slavernij ‘een kooi voor de geest’ was. Een slaaf kon dan ook niet verstandig redeneren. ‘Vrije geboorte is de eervolle schatkist van het vrije woord,’ schreef Plutarchus. De vraag was dan: hoe kon een slaaf, oftewel iemand zonder vrije geest en bijbehorende verstandelijke vermogens, een vrije burger worden, oftewel iemand mét een vrije geest en verstandelijke vermogens?

Het antwoord luidde ongeveer als volgt. Slaven waren ‘kinderen’ die zich aan de hand van hun meester konden ontwikkelen. En het eind van dat leerproces was de mijlpaal van de manumissio, die de overgang van kind naar volwassene markeerde. Een libertus was een volwassene wiens geest voldoende was ontwikkeld om de vrijheid aan te kunnen. Een volwassene die een volwaardig lid kon worden van de maatschappij.

Hoewel, volwaardig? Toch niet helemaal. De sociale status van een vrijgelatene bleef achter bij de maatschappelijke, want aan hem bleef altijd de smet van zijn slavendom kleven. Hoe succesvol en gewaardeerd ook als handelaar, pottenbakker of secretaris, hij werd nooit opgenomen in de sociale kring der vrijgeborenen. Zo bleef toch nog altijd iets intact van de kloof tussen vrijgeborene en vrijgemaakte.

Cicero, die slavernij vaak gebruikte als metafoor voor zijn politieke ongenoegens, zei ooit in een redevoering over de door hem verafschuwde dictatuur van Caesar: ‘Wij, de burgers van Rome, zuchten al zes jaar in slavernij, en dat is langer dan een spaarzame en hardwerkende slaaf erover doet om zijn vrijheid te mogen verwachten.’ Het klinkt wat gek uit de mond van de man die zijn ‘boven alles gewaardeerde’ slaaf zo lang op zijn vrijheid liet wachten: Tiro zou al 50 jaar zijn geweest toen hij de transitie van servus naar libertus doormaakte.

In de dagelijkse samenwerking tussen de schrijver-politicus en zijn secretaris veranderde overigens niets, wat de vraag oproept waarom Cicero zo lang wachtte. Was hij bang om de volledige toewijding van zijn onmisbare helper kwijt te raken? Of was het gewoon uitstelgedrag van een drukbezet man? Hoe dan ook handelde hij uiteindelijk naar zijn eigen woord: ‘Liberti zijn mannen die de voordelen van het burgerschap door hun eigen verdienste hebben verworven.’

En Tiro zelf? Volgens de berichten overleefde hij zijn voormalige eigenaar met zo’n 40 jaar. Hij verwierf een eigen landgoed, schreef verschillende boeken, waaronder een verloren gegane biografie van Cicero, en gaf diens brieven aan vrienden en familie uit. Het kan bijna niet anders of daarbij moet ook de felicitatiebrief van Quintus door zijn handen zijn gegaan, met die vrolijke woorden over de belangrijkste gebeurtenis in zijn leven: ‘Ik ben oprecht blij dat je ervoor koos dat hij voortaan je vrijgelatene en vriend is, in plaats van je slaaf.’