Stachanov: held of uitslover?

De planeconomie faalt door vier belangrijke oorzaken. Het grootste probleem is het gebrek aan informatie. De planners moesten namelijk voor een lange periode zowel de productiecijfers als de veronderstelde consumptie zien te voorspellen. Omdat dit een vergelijking met wel heel veel onbekenden was, was een plan niet veel meer dan een slag in de lucht. De planners liepen voortdurend letterlijk achter de feiten aan. Zo werd in de DDR geen enkel van de meerjarenplannen ooit regulier afgemaakt! In de vrijemarkteconomie is de informatie wel voorhanden. Wanneer producenten te duur of te goedkoop produceren, krijgen ze direct feedback uit de markt en kunnen ze zich aanpassen. Doen ze dat niet, dan gaan ze failliet. De vrije markt lijkt chaotisch en irrationeel, maar uiteindelijk is deze heel wat efficiënter dan de planeconomie.

In de tweede plaats waren in de planeconomie reële prijzen afgeschaft. Ook de prijzen werden tamelijk willekeurig vastgesteld door de planners en niet door vraag en aanbod in de markt. Daardoor was er geen enkele informatie over de werkelijke kosten.

In de derde plaats zette de planeconomie een premie op onderpresteren. De bedrijven werden er namelijk op afgerekend of ze hun streefcijfers haalden. Dus probeerden de managers in onderhandelingen met de planners die cijfers zo laag mogelijk te houden. Ook de arbeiders hadden belang bij lage doelstellingen. Waarom zouden ze hard werken? Ze werden slecht betaald en voor hun salaris was nauwelijks iets behoorlijks te koop. De arbeidsproductiviteit in de planeconomie was dan ook niet meer dan 25 tot 40 procent van die in het Westen.

In de laatste plaats werden de mogelijkheden van de nieuwe machines, vaak voor veel geld gekocht in de Verenigde Staten of Duitsland, lang niet optimaal benut. Door de bureaucratische rompslomp van de planeconomie zaten de fabrieken geregeld zonder grondstoffen. Door gebrek aan scholing gingen de machines om de haverklap stuk. Bovendien was de logistiek zo slecht dat een aanzienlijk deel van de wel gerealiseerde productie nooit zijn bestemming bereikte. Door de obsessie met kwantiteit waren de producten vaak van ondermaatse kwaliteit.

Dat een planeconomie ook nog eens een bureaucratische chaos en door de permanente schaarste een zwarte markt veroorzaakte, moge voor zich spreken. Kortom, de planeconomie was níét een goed plan dat slecht werd uitgevoerd, maar het was gewoon een slecht plan.

Het eerste vijfjarenplan resulteerde in catastrofale hongersnood met 8 miljoen doden. De industrialisatie kwam in deze jaren wel van de grond, maar maakte van de Sovjet-Unie nog lang geen welvarend land. Na de vervroegde afkondiging van het tweede vijfjarenplan in 1932 groeide de economie nog wel een beetje, maar die bleef ver achter bij de verwachtingen van de planners en de bevolking.

De brede ontevredenheid over de planeconomie leidde in de loop van 1934 en 1935 tot spontane initiatieven van arbeiders om op eigen houtje de productiviteit te verhogen. Andrej Stachanov was niet de eerste en ook niet de enige arbeider die een record probeerde te vestigen, maar om niet helemaal duidelijke redenen kreeg juist zijn prestatie veel publiciteit.

In de nacht van 30 op 31 augustus 1935 produceerde Stachanov in zes uur hard werken bijna vijftien keer zoveel steenkool als zijn collega’s. In de mythevorming over deze wonderbaarlijke prestatie werd wijselijk verzwegen dat hij hulp had gekregen van twee assistenten. Ook was in de voorafgaande dagen de mijngang al geprepareerd en lagen er voldoende stutten voor het grijpen. Natuurlijk was er een schacht uitgezocht die veel steenkool en weinig afval zou opleveren.

Het lokale partijbestuur bracht het record onder de aandacht van Moskou. Op 3 september wijdde partijkrant Pravda er een bericht aan. Daarna ging het snel. In een toespraak op 14 november 1935 roemde Stalin de beweging, die als een ‘wervelwind’ over het land trok. Hij begreep al snel dat het stachanovisme een kans bood om de in het slop geraakte economie weer vlot te trekken. Ook toen al spraken de Sovjets van een ‘perestrojka’, een herstructurering van de economie op stachanovistische grondslag.

Bovendien kon Stalin met het enthousiasme van de arbeiders het management en de technici in de fabrieken onder druk zetten. De arbeiders hadden immers aangetoond dat het beter kon. En wie wist het nu beter dan de arbeiders?

Dat Stachanov en veel van zijn navolgers partijloos waren en hun wortels op het platteland hadden, maakte de beweging alleen maar geloofwaardiger. Het was – zeker in het begin – een spontane golf van oprecht enthousiasme en niet weer het zoveelste geestdodende propagandaoffensief van de partij.

Nadat Stalin het stachanovisme had omarmd, schoven elk bedrijf en elke branche hun eigen stachanovisten naar voren. Katoenplukkers, textielarbeidsters, machinisten en winkelmeisjes probeerden in hun beroep een record te vestigen. Een tandarts berichtte trots dat hij in één week wel 25 tanden had getrokken in plaats van de gebruikelijke tien. Of zijn patiënten ook zo tevreden waren, is helaas niet bekend.

Wie het lukte om een record te vestigen werd rijkelijk beloond. Het bleef niet bij aanzienlijke salarisverhogingen; daarbovenop kwamen beloningen, zoals een eigen woning, en privileges, zoals een eigen kantine met beter eten, vrijkaartjes en speciale scholen voor de kinderen. In bijzondere gevallen, zoals bij Stachanov zelf, zat er zelfs een auto in het bonuspakket. Tamelijk uitzonderlijk voor een land waar privé-autobezit nauwelijks bestond.

De verhalen over de stachanovisten lezen vaak als een bekeringsverhaal. Op de veelal nog diepreligieuze bevolking maakten de wonderen van deze moderne heiligen van het stachanovisme grote indruk. Veel van de nieuwe helden van de arbeid waren eerst passieve dronkenlappen, maar nadat ze het licht hadden gezien veranderden ze in nuttige burgers. Dankzij hun topprestatie kregen ze een prominente plek in de samenleving en werden ze warm onthaald door de communistische partij. Eindelijk leek de planeconomie vaart te krijgen.

Algauw waren de stachanovisten een elite onder de arbeiders, en dat zette kwaad bloed bij hun collega’s. Ze waren bang dat de prestaties van de stachanovisten ertoe zouden leiden dat de productienormen omhoog zouden gaan. Dat gebeurde dan ook. Onduidelijk bleef hoe deze verhoogde normen in de chaotische omstandigheden gehaald moesten worden. In de praktijk pakte deze normverhoging dan ook uit als een salarisverlaging.

Met hun duizelingwekkende records probeerden de stachanovisten te laten zien dat het falen van de planeconomie niet aan de arbeiders lag en ook niet aan de technische infrastructuur. Maar aan wie lag het dan wel? De stachanovisten hadden algauw zondebokken gevonden.

Natuurlijk wezen ze op hun collega’s die de kantjes eraf liepen en dronken op het werk kwamen. Maar veel gevaarlijker waren de managers en technici van de bedrijven: de witte boorden die alles beter wisten. De managers stonden heel sceptisch tegenover de stachanovisten. Bij hun recordpogingen maakten die namelijk vaak machines en gereedschap kapot. Managers probeerden het stachanovisme dan ook af te remmen. Dat lieten de stachanovisten niet over hun kant gaan. Ze sloegen wild om zich heen en beschuldigden de managers en ingenieurs van ‘sabotage’, ‘trotskisme’ en ‘spionage voor het fascisme’. Dergelijke beschuldigingen waren in deze jaren voldoende om al dan niet na een proces voor vele jaren in een strafkamp terecht te komen.

Robert Maier, auteur van het standaardwerk over het stachanovisme, en Rusland-kenner Jörg Baberowski zien dan ook een directe relatie tussen het stachanovisme en de zuiveringen in de jaren 1936-1939. Stalin maakte volgens hen handig gebruik van het stachanovisme om elke vorm van politieke oppositie in de bedrijven uit te schakelen. Dat hij daarmee ook kostbare vakkennis vernietigde leek hem niet echt te deren.

Na de Tweede Wereldoorlog breidde Stalin het Sovjetimperium uit over Oost-Europa. Ook in China en Noord-Korea kwamen communistische regimes aan de macht. Dat betekende dat een groot deel van de wereldbevolking in een planeconomie leefde. Met de export van de planeconomie breidde ook het stachanovisme zich uit. Juist in de opbouwfase van het socialisme in deze landen was er behoefte aan radicale stappen voorwaarts. Maar van een spontane beweging was volstrekt geen sprake meer. Alles werd door de partij tot in de puntjes voorbereid.

Zo vestigde de Oost-Duitse mijnwerker Adolf Hennecke op 13 oktober 1948 een record door de dagproductie met bijna 400 procent te overtreffen. De datum was symbolisch: het was precies één jaar na de introductie van de eerste economische plannen in Oost-Duitsland. Net als zijn illustere voorganger Stachanov had ook Hennecke assistentie. De Hennecke-Bewegung kreeg brede navolging in andere sectoren. Zo wist de textielarbeidster Frida Hockauf een recordaantal meters stof te produceren.

Maar niet alle arbeiders waren enthousiast over deze records. Zij zagen die als een slinkse truc om de normen te verhogen. Hennecke was na zijn recordpoging niet heel populair meer bij zijn collega’s en sleet de rest van zijn leven als functionaris van het planbureau. Een propagandabezoek van een Russische stachanovist aan de Zeiss Jena-fabrieken begin jaren vijftig werd een totaal fiasco. De trotse Duitse Feinmechaniker lachten de stachanovist uit. Hun optische bedrijf behoorde tot de top van de wereld; ze hadden geen enkele boodschap aan het stachanovistische gooi-en-smijtwerk uit de Sovjet-Unie.

Heeft het stachanovisme iets opgeleverd? In economisch opzicht niet veel. Het hoge tempo richtte meer schade aan dan dat het goeddeed. Bovendien waren de prestaties in vergelijking met het buitenland niet heel indrukwekkend. De records van de stachanovisten waren vergelijkbaar met de gemiddelde productie in landen zoals de Verenigde Staten en Duitsland.

Wel ontdekten de fabrieksleiding en de arbeiders dat het zinvol was om het werk beter voor te bereiden, de fabriek op te ruimen, machines te onderhouden, de gebruiksaanwijzing te lezen en de arbeiders specifieke taken te geven. Heel socialistisch waren deze ‘ontdekkingen’ nou ook weer niet, want in het kapitalisme was dit een gangbare aanpak om de efficiëntie en de productiviteit te verhogen.

In sociaal opzicht had het stachanovisme een blijvende impact in de communistische wereld. Om de arbeiders te motiveren verzonnen de regimes allerlei eretitels en onderlinge wedstrijden. Wie zijn best deed kon in sozialistischer Wettbewerb een echte Held der Arbeit worden. Samen met je collega’s kon je je onderscheiden als Kollektiv der sozialistischen Arbeit. Van Verdienter Aktivist is het nog maar een kleine stap naar Werknemer van de Maand. Maar op die hamburger moesten ze nog tot 1990 wachten.