De desillusie van Kronstadt

Duizenden gevangengenomen matrozen werden afgevoerd. In de daaropvolgende maanden werden ongeveer 2500 muiters standrechtelijk geëxecuteerd. Op bevel van Lenin werden honderden anderen naar Solovki gestuurd, het eerste strafkamp van de latere Goelagarchipel op een onherbergzaam eiland in de Witte Zee. Zo’n 8000 opstandelingen slaagden erin om over het ijs naar Finland te ontsnappen, waar ze werden geïnterneerd. Sommigen lieten zich overhalen om terug te keren naar Rusland, waar ze alsnog werden doodgeschoten of achter de tralies verdwenen.

Vier jaar eerder – in februari 1917 – waren de militante matrozen van Kronstadt juist de stoottroepen van Vladimir Lenin en zijn bolsjewieken. Er was niet veel nodig geweest voor de zeelui om in opstand te komen en zich aan te sluiten bij de revolutie tegen de tsaar. Ze hadden tijdens de oorlog amper iets meegekregen van de gevechtshandelingen, maar werden door barse officieren eindeloos gedrild op hun schepen. De matrozen waren jong – de helft jonger dan 23 – en op een enkeling na ongeletterd. Ze werden onder het mom van discipline en tucht buitengewoon wreed en respectloos behandeld door hun meerderen.

Elk schip was een varend kruitvat vol haat en geweld, en die schepen kwamen nu allemaal tegelijk tot ontploffing. Admiraal Robert Viren, de commandant van de marinebasis, werd met bajonetten aan stukken gehakt en tientallen andere officieren werden eveneens op beestachtige wijze vermoord of opgesloten en gemarteld in de vele kerkers die de basis rijk was.

Iedere vorm van hiërarchie werd met geweld uitgewist: alle macht kwam in handen van de sovjet van Kronstadt, de vertegenwoordigende raad die de matrozen en arbeiders zelf instelden. De Voorlopige Regering die na de Februarirevolutie aan de macht kwam, had niets te zeggen over Kronstadt. Extreem-linkse partijen grepen de kans om de jonge matrozen voor zich te winnen met politieke propaganda. De bolsjewieken rekruteerden meer dan 3000 leden op het eiland in de Finse Golf. Samen met de anarchisten en de socialisten-revolutionairen hadden ze het voor het zeggen in de sovjet van Kronstadt. De marinebasis was verreweg het meest rebelse bolwerk van de revolutionaire voorhoede.

Op 16 mei 1917 verklaarde de sovjet zich soeverein en riep daarmee in feite de ‘Sovjetrepubliek Kronstadt’ uit. Het opstandige fort werd zo de schrik van de gegoede middenklasse in Petrograd. ‘In hun ogen stond Kronstadt symbool voor afschuwelijke verschrikkingen, de belichaming van de duivel, het afschrikwekkende vooruitzicht van anarchie en de nachtmerrieachtige wedergeboorte van de Parijse Commune op Russische bodem,’ aldus Fjodor Raskolnikov, een van de bolsjewistische matrozenleiders.

In een toespraak voor de sovjet van Kronstadt stak opperbevelhebber Trotski de loftrompet over de matrozen en zei dat wat goed was voor Kronstadt, later goed zou zijn voor elke stad.

Maar in Petrograd, het huidige Sint-Petersburg, was bolsjewiekenleider Vladimir Lenin minder gecharmeerd van de actie van de matrozen. Hoe durfden ze zo ver voor de troepen uit te lopen! Hij oefende grote druk uit op Raskolnikov en de andere bolsjewieken om hun besluit terug te draaien. Dat gebeurde een week later, maar Kronstadt bleef een bron van activisme.

Begin juli haakten 20.000 matrozen aan bij een demonstratie van soldaten en arbeiders tegen de Voorlopige Regering in Petrograd. Volgens een Engelse diplomaat hadden ze vooral zin in een verzetje en wilden ze op straat flaneren met de vele ‘luchtig geklede, hooggehakte dames’, die op deze warme zomerdag de aandacht trokken. Een plan was er niet, al verklaarde Raskolnikov dat zijn mannen klaar waren om ‘de demonstratie op elk gewenst moment te laten omslaan in een gewapende opstand’.

Het was voor Lenin een uitgelezen kans om de macht te grijpen, maar die aarzelde en zag ervan af. Trotski wist ‘de trots van de Russische Revolutie’ ervan te overtuigen terug te keren naar Kronstadt. De Voorlopige Regering kwam met de schrik vrij, maar greep de gebeurtenissen aan om korte metten de maken met de bolsjewieken. Achthonderd prominente bolsjewieken werden gearresteerd, maar Lenin ontkwam door zijn baard af te scheren en in vermomming naar Finland te vluchten.

Toen Lenin in oktober terugkeerde naar Petrograd om ditmaal wel een greep naar de macht te doen, vervulden de matrozen van Kronstadt een sleutelrol door samen met de Rode Garde het Winterpaleis in te nemen waar de Voorlopige Regering zetelde. Dat was niet de mythische gebeurtenis die regisseur Sergej Eisenstein er later in zijn filmepos Oktober van maakte, maar een vrij eenvoudige militaire staatsgreep. De meeste inwoners van Petrograd merkten waarschijnlijk weinig van het moment dat de bolsjewieken aan de macht kwamen. Trams en theaters gingen gewoon door tijdens deze Oktoberrevolutie.

Daarna gebruikte Lenin de matrozen ook om de Grondwetgevende Vergadering buitenspel te zetten. Dat was nog een overblijfsel van de vorige revolutie, maar na zijn machtsgreep zat Lenin helemaal niet te wachten op een nieuwe grondwet waar andere partijen over zouden meebeslissen. Tijdens de eerste bijeenkomst liet Lenin Raskolnikov een onzinnige Verklaring van de rechten van het werkende en uitgebuite volk voorleggen en toen die werd verworpen, verklaarden de bolsjewieken dat de vergadering in handen was van ‘contrarevolutionairen’. Onder toeziend oog van Raskolnikovs manschappen en de Rode Garde werd de vergadering voor altijd ontbonden.

Al vrij snel na de Oktoberrevolutie brak de Russische Burgeroorlog uit. De Kronstadt-matrozen onder aanvoering van Trotski verdedigden Petrograd met succes tegen de legers van de Witten, die uit tegenstanders van de bolsjewieken en buitenlandse troepen bestonden. Ook hielden ze stand toen de Britse marine het fort op de korrel nam. Hun zwarte zeemansjassen werden in Petrograd – en later ook de rest van Rusland – een belangrijk symbool van de militaire macht van de bolsjewieken.

De mannen van Kronstadt schaarden zich aan de zijde van de Roden omdat ze de Witten als een nog groter gevaar beschouwden. Tot de zomer van 1918 werd de sovjet van Kronstadt bestuurd door een brede coalitie van extreem-linkse partijen, maar daarna maakten de bolsjewieken er een bureaucratisch staatsorgaan van. Onder de noemer ‘oorlogscommunisme’ werd alles en iedereen gemobiliseerd om de steden en het Rode Leger tijdens de burgeroorlog te blijven voorzien van voedsel en wapens.

In de herfst van 1920 werden weliswaar de laatste Witte legers verslagen, maar om dat voor elkaar te krijgen waren alle idealen van de revolutie vertrapt door het bolsjewistische bewind. Vooral op het platteland was het leven weer zoals onder de tsaar. Na een schamele oogst leed de bevolking honger en kwamen diverse boerenlegers in opstand.

In februari 1921 waren de bolsjewieken hun greep op het platteland zo goed als kwijt en tot overmaat van ramp gingen ook tienduizenden arbeiders in industriesteden als Moskou en Petrograd in staking. Op de vierde verjaardag van de Februarirevolutie klonk de roep om een nieuwe omwenteling. Er verschenen banieren met teksten als: ‘Arbeiders en boeren hebben vrijheid nodig. Ze willen niet leven volgens de decreten van de bolsjewieken.’

De opstand sloeg over naar de marinebasis van Kronstadt. Veel matrozen kwamen zelf van het platteland en waren geschokt over wat ze thuis aantroffen als ze met verlof gingen. Ook de leefwijze van de partijbonzen was een grote desillusie voor hen. Raskolnikov was in 1920 benoemd tot opperbevelhebber van de Oostzeevloot en leidde samen met zijn ravissante echtgenote Larissa Reissner een luxeleventje, compleet met banketten en bedienden. Ondertussen moesten de matrozen het doen met schamele noodrantsoenen.

De bemanning van het slagschip Petropavlovsk eiste ‘gelijke rantsoenen voor alle werkende mensen’ en ‘vrijheid voor de boeren om de grond naar eigen inzicht te verbouwen’. Op 1 maart kwamen 15.000 matrozen bijeen op het Ankerplein om de revolutie uit te roepen en nieuwe verkiezingen voor de sovjet uit te schrijven. In tegenstelling tot opstandige boeren en arbeiders waren de matrozen best bereid om bolsjewieken op te nemen in een meerpartijensovjet, als ze de dictatuur maar afzwoeren.

Het was een enorme blamage voor de bolsjewieken dat hun oude bolwerk wegviel. Daarom kreeg Trotski opdracht om keihard in te grijpen. Lenin beweerde dat de rebellen in Kronstadt niet dezelfde matrozen waren als in 1917, omdat die dapper hun leven hadden gegeven tijdens de burgeroorlog en waren vervangen door ‘kleinburgerlijke boerenkinkels in matrozenpakken’. Dat was een leugen. Het gros van de muiters bestond uit veteranen van de Kronstadtvloot, die vier jaar eerder ook van de partij waren geweest.

Voor het neerslaan van de opstand van Kronstadt betaalden de bolsjewieken een hoge prijs. Niet alleen lieten in totaal 10.000 soldaten van het Rode Leger het leven bij de verovering van Kronstadt, maar ook de reputatie van de bolsjewieken lag definitief in duigen. Socialisten over de hele wereld vielen van hun geloof. Lenin en de zijnen hadden onmiskenbaar hun ware gezicht laten zien als dictatoriaal en repressief regime.

Om de boerenopstanden neer te slaan, gingen de bolsjewieken door op de bij Kronstadt ingeslagen weg. De opstandelingen op het platteland werden met grote troepenmachten onder de voet gelopen. Dorpen die ervan werden verdacht ‘bandieten’ te steunen, kregen te maken met een giftige cocktail van terreur en propaganda. Gezinnen werden gegijzeld en huizen platgebrand. Aan het einde van de zomer van 1921 was het platteland met geweld gepacificeerd.

Andere revolutionaire partijen als de mensjewieken, anarchisten en socialisten-revolutionairen kregen de schuld van de opstanden en stakingen in de schoenen geschoven. Ze werden door de bolsjewieken verboden. Vijfduizend ‘contrarevolutionairen’ werden in groteske showprocessen veroordeeld als ‘vijanden van het volk’. De revolutie was in 1921 langs de rand van de afgrond gescheerd, maar de bolsjewieken hadden de touwtjes weer stevig in handen.

Openingsafbeelding: De opstand in Kronstadt. Bron: Alamy.