De Rode Broedertwist tussen China en de Sovjet-Unie

Het was Vladimir Lenin die de Nederlandse communist Henk Sneevliet in 1921 naar Shanghai stuurde om te helpen bij de oprichting van de Communistische Partij China. Lenin wilde zijn revolutie maar wat graag exporteren en zag alle kans daarvoor in dat gigantische buurland, waar het sinds de val van de laatste keizer onrustig was.

Toen de verhouding tussen de Chinese communisten en de regerende Kwomintang verslechterde en in een burgeroorlog uitmondde, steunde Moskou de communistische rebellen van Mao Zedong. Al stelde die steun aanvankelijk nog niet zoveel voor, omdat de Sovjet-Unie zelf nog niet heel sterk was. Na de Tweede Wereldoorlog, toen in China de burgeroorlog na een noodgedwongen pauze weer oplaaide, was dat anders. De Sovjet-Unie beschikte over een surplus aan militair materieel en recente gevechtservaring.

Al een paar maanden nadat Mao op 1 oktober 1949 de Volksrepubliek China had uitgeroepen, tekende hij met de Sovjet-Unie het Verdrag van Vriendschap, Bondgenootschap en Wederzijdse Ondersteuning. Die wederzijdse ondersteuning bestond in de praktijk voornamelijk uit Sovjetassistentie aan China. Sovjetleider Jozef Stalin beloofde Mao leningen en hulp om een zware industrie en een sterke krijgsmacht te ontwikkelen. Daartoe stuurde Moskou duizenden ingenieurs en adviseurs naar China.

Maar de relaties bekoelden al snel. Aanvankelijk onzichtbaar voor de buitenwereld, maar daarna werden kleine en grote meningsverschillen en ergernissen steeds openlijker geventileerd. Totdat in 1964 beide regeringen helemaal met elkaar braken en het Rode Schisma een feit was.

Er is niet één specifieke reden aan te wijzen waarom deze communistische broederschap in een broedertwist kon ontaarden. Het was een samenloop van ideologische, geopolitieke en zelfs persoonlijke omstandigheden die samenkwamen in de tijd. Waar de historici het over eens zijn, is dat de dood van Stalin op 5 maart 1953 een factor van betekenis is geweest. Of specifieker: de destalinisatie die zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov drie jaar daarna afkondigde. Op het 20ste Partijcongres in Moskou rekende hij in een aanvankelijk geheime en later beroemde rede radicaal af met Stalins terreur en persoonlijkheidscultus. Stalins medestanders werden gezuiverd uit de partij, geschiedenisboeken aangepast en schilderijen en standbeelden verwijderd.

Mao moet het allemaal hoofdschuddend hebben aangezien. Hij zag Stalin als zijn grote voorbeeld en had een onwankelbaar vertrouwen in het stalinistische model. Afwijken van het ‘correcte pad’ beschouwde hij als revisionistisch en contrarevolutionair. Beschouwde Mao zichzelf misschien als de rechtmatige opvolger van Stalin als leider van het internationale communisme? Meer in elk geval dan Chroesjtsjov, die hij maar een slappeling vond.

Een doorn in het oog van Mao was de nieuwe buitenlandpolitiek van vreedzame co-existentie die door Chroesjtsjov op het partijcongres was aangekondigd. Daarmee werd bedoeld dat de klassenstrijd werd voortgezet, maar dat in afwachting van de overwinning van de arbeidersklasse communistische landen vreedzame betrekkingen zouden onderhouden met landen met een ander politiek systeem. Chroesjtsjov had het natuurlijk over de geïndustrialiseerde landen in het Westen. De Koude Oorlog was in volle gang en de grootmachten hadden zich bewapend met kernwapens. Chroesjtsjov vreesde dat een nieuwe wereldoorlog tot een armageddon zou leiden.

Mao vond dat allemaal maar onzin. Hij meende dat communistische landen het kapitalisme op alle fronten moesten confronteren. Ook als dat tot oorlog zou leiden. Wat de Sovjets zorgen baarde, was dat Mao betrekkelijk nonchalant over oorlog sprak. Tegen een Joegoslavische politicus die Beijing in 1957 bezocht, zou hij hebben gezegd: ‘We beschikken over een groot grondgebied en een omvangrijke bevolking. Atoombommen kunnen ons niet allemaal doden. We zijn met 600 miljoen Chinezen. Als er 300 miljoen van ons worden gedood, zijn we nog met genoeg over.’

Het is niet helemaal zeker of Mao het precies zo heeft gezegd. Maar dat de Grote Roerganger niet maalde om een mensenleven meer of minder zou spoedig duidelijk worden tijdens de Grote Sprong Voorwaarts, de totaal mislukte industrialisatiecampagne die tientallen miljoenen Chinezen het leven zou kosten.

Mao meende dat China een atoomwapen nodig had om de Verenigde Staten af te schrikken. Tijdens de Eerste Taiwan-crisis (1954-1955) had Amerika nog de Zevende Vloot ingezet om Taiwan, waarnaar de Kwomintang-regering in 1949 met honderdduizenden medestanders was gevlucht, te beschermen. Mao gaf in januari 1955 opdracht een Chinese atoombom te ontwikkelen. Tegen het Politbureau zei hij: ‘Als we geen speelbal willen zijn in de wereld van vandaag, dan hebben we dat ding nodig.’

In 1957 tekenden China en de Sovjet-Unie een overeenkomst om defensietechnologie te delen. Onderdeel daarvan waren Russische technische ondersteuning voor een Chinese kernbom en de levering van een prototype. Opnieuw stuurde Moskou ingenieurs naar zijn bondgenoot.

Chroesjtsjov kwam toen voor een dilemma te staan. Hij had voor een buitenlandpolitiek van vreedzame co-existentie gekozen. In september 1959 zou hij naar Washington reizen om daar president Dwight Eisenhower te ontmoeten om over reductie van de spanningen tussen beide grootmachten te spreken. Wat moest hij precies aan Eisenhower vertellen over het Chinese kernwapenprogramma dat met Sovjethulp werd ontwikkeld, zonder dat zijn intenties oorlog te vermijden ongeloofwaardig overkwamen? Chroesjtsjov besloot daarop op 20 juni 1959 de hulp aan China’s atoombom stop te zetten.

De Chinese politieke top was verbijsterd en Mao woedend. De toevalligheid deed zich voor dat Chroesjtsjov vlak na zijn Amerika-reis voor het eerst naar Beijing zou reizen. Daar zou hij feestelijkheden ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de Volksrepubliek bijwonen.

De Chinezen deden geen moeite hun dedain over de Sovjetleider te verbergen. Zo was er geen erewacht opgesteld bij zijn aankomst. En bij het galadiner was niet in speeches voorzien. Toen Chroesjtsjov desondanks toch iets wilde zeggen, veinsden de Chinezen dat er geen microfoon was. Dat weerhield hem er niet van toch het woord te nemen en met luide stem de loftrompet over Eisenhower te steken.

Langzaam begon het tot de buitenwereld door te dringen dat het niet langer boterde tussen de kameraadvolken. Maar pas in 1961 werd dat voor iedereen goed zichtbaar, toen China openlijk kritiek uitte en de leidende rol van de Sovjet-Unie in het internationale communisme ter discussie stelde. China begon nadrukkelijk naar de hand van andere communistische regeringen te dingen om ze van Moskou los te weken. Albanië verliet dat jaar om die reden zelfs het Warschaupact.

En toen begon de Cuba-crisis. In augustus 1962 ontdekten Amerikaanse spionagevliegtuigen dat Sovjetmilitairen op nog geen 400 kilometer van Miami voorbereidingen troffen om kernraketten te plaatsen. De wereld hield een paar dagen de adem in toen de Amerikanen op 24 oktober 1962 een blokkade rond Cuba afkondigden om Russische schepen met kernwapens tegen te houden. Vijf dagen later maakte Radio Moskou bekend dat de schepen rechtsomkeert zouden maken. Pas jaren later zou duidelijk worden hoe akelig dicht de wereld toen bij een kernoorlog is geweest.

Maar in China was niemand opgetogen over de goede afloop. In Chinese ogen had de Sovjet-Unie gezichtsverlies geleden. Het sterkte de communistische leiding in de gedachte dat de Sovjet-Unie een onbetrouwbare bondgenoot was, die er als het erop aankwam voor terugdeinsde om gelijkgestemde landen te beschermen. Mao zou verklaren dat Chroesjtsjov ‘van een avonturier in een wegloper is veranderd’.

De Sovjets en de Amerikanen probeerden lessen te trekken uit het gebeurde, stelden een hotline in en maakten een aanvang met afspraken over non-proliferatie. Dat was olie op het vuur van de Chinezen. Mao zag in de afspraken een poging China kernwapens te ontzeggen en ging er met gestrekt been in. In juni 1964 noemde hij de Sovjet-Unie contrarevolutionair en beschuldigde de Sovjets ervan het kapitalisme her in te voeren.

De Sovjettop was het toen zat, verbrak alle banden met de Volksrepubliek en droeg de landen van het Warschaupact op hetzelfde te doen. Gek genoeg deed zich nog een herkansing voor toen Chroesjtsjov in oktober van dat jaar moest aftreden vanwege de manier waarop hij de Cuba-crisis had behandeld. Zijn opvolger Leonid Brezjnev nodigde de Chinese premier Zhou Enlai uit voor besprekingen, maar de tegenstellingen bleken te groot. De genadeklap werd naar verluidt gegeven door minister van Defensie Rodion Malinovsky, die in de wandelgangen aan maarschalk He Long zou hebben gevraagd wanneer China zich nou eens van Mao ontdeed. De maarschalk kon het niet voor zich houden en de stemming aan Chinese zijde zakte zo mogelijk nog verder. Het Rode Schisma was een feit.

In maart 1969 deed zich een kleine, maar venijnige grensoorlog voor: Chinese militairen en Sovjetgrenswachten raakten slaags op het eiland Zhenbao in de grensrivier Ussuri, in het noordoosten van China. Er vielen aan beide zijden tientallen doden.

De Sovjets bestookten de Chinezen op Zhenbao net zo lang met artillerie totdat zij zich moesten terugtrekken. Maandenlang stonden de verhitte koppen tegenover elkaar en er braken kleinere schermutselingen uit bij het westelijke deel van de grens bij de autonome regio Xinjiang. De Sovjets wilden escalatie voorkomen en probeerden Mao te bellen. Tot hun verbijstering werden ze door een onbeleefde telefonist niet doorverbonden.

Dat het beide partijen menens was, bleek toen de Russische ambassadeur in Washington vroeg wat de Amerikaanse reactie zou zijn als de Sovjets het Chinese kernwapenprogramma met militaire middelen uitschakelden. Van verschillende kanten werd druk op Beijing uitgeoefend om het conflict te beëindigen. Onderhandelingen begonnen pas in september, toen de Chinese leiding tot het inzicht kwam dat het sop de kool niet waard was. Bovendien, redeneerde premier Zhou, verzwakte een oorlogszuchtig China zijn positie ten opzichte van Amerika.

China was inmiddels de vijfde kernmacht van de wereld. Het had op 16 oktober 1964 een eerste succesvolle kernproef gehouden. Direct nadat de Russen hun steun hadden teruggetrokken, had het een eigen kernprogramma opgetuigd.

De breuk met de Sovjet-Unie opende de deur voor een majeure geopolitieke omwenteling: een Chinees-Amerikaanse detente. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henri Kissinger reisde in juli 1971 in het geheim van Pakistan naar China om het pad te effenen voor een bezoek van president Richard Nixon een jaar later. Plots speelden op het geopolitieke schaakbord de Amerikanen en de Chinezen samen tegen de Sovjets: de vijanden van mijn vijand zijn mijn vriend.

Pas ver in de twintigste eeuw ontdooiden de Chinees-Russische relaties weer, toen Michail Gorbatsjov in 1986 het initiatief nam een langlopend grensconflict met China op te lossen. Er werden consulaten in Shanghai en Leningrad geopend en in mei 1989 bracht Gorbatsjov een bezoek aan Beijing.

Toen de Muur viel en de Sovjet-Unie implodeerde, werden de geopolitieke kaarten opnieuw geschud. De Koude Oorlog was voorbij, maar in de eenentwintigste eeuw begonnen de VS het onstuimig groeiende China als bedreiging te zien. Ditmaal waren het de Chinees-Amerikaanse verhoudingen die verzuurden en Rusland en China naar elkaar toe dreven. Er ontstond een nieuwe ‘speciale relatie’. Niet meer gebaseerd op ideologische verwantschap, maar met Amerika als gemeenschappelijke tegenstander. Maar er heeft in die relatie wel een fenomenale rolomkering plaatsgevonden. De Sovjets waren altijd de grote broer die het kleine broertje hielp. Ditmaal is China de grote broer. Een ongemakkelijke nieuwe realiteit voor de Russen.