Meer dan tachtig jaar na zijn dood is maarschalk Josef Piłsudski in Polen nog altijd een held. Hij is zelfs populairder dan paus Johannes Paulus II. Piłsudski bestuurde het land in de jaren twintig en dertig als een dictator – maar dan wel als een goede, vinden veel Polen.
Een belangrijk deel van de populariteit van Piłsudski hangt samen met zijn onwaarschijnlijk avontuurlijke leven, dat zich laat lezen als een spannend jongensboek. Geboren in 1867 als zoon van een verarmde edelman was de jonge Josef geneeskunde gaan studeren in Krakow, op dat moment onderdeel van het tsaristische Rusland. Maar als student bleek Josef meer geïnteresseerd in politiek dan in het menselijke lichaam. Hij sloot zich aan bij allerlei schimmige clubjes die voor socialisme en de Poolse onafhankelijkheid streden.
In 1887 werd hij gearresteerd op verdenking van medewerking aan een aanslag op het leven van tsaar Alexander III. Hoewel niet hij, maar zijn broer betrokken was bij de moordaanslag, werd Piłsudski toch naar een strafkamp in Siberië gestuurd. Na vijf jaar arbeid in de ijzige kou keerde hij als een geharde Poolse socialist terug naar zijn vaderland om zich aan te sluiten bij de Poolse Socialistische Partij. De strijd voor het socialisme en voor Poolse onafhankelijkheid gingen in zijn ogen hand in hand.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Ondergronds netwerk
Hij werd hoofdredacteur van een illegale krant, nam deel aan tal van clandestiene activiteiten en kende steeds beter de weg in het Poolse ondergrondse netwerk. Meermalen werd hij werd gearresteerd, maar even vaak wist hij te ontsnappen, onder meer door zich één keer als krankzinnige voor te doen. Om steun voor de Poolse zaak te krijgen reisde hij kriskras door Europa en belandde hij zelfs in Japan, dat net in oorlog was geraakt met Rusland.
Als onafhankelijkheidsstrijder was Piłsudski geen vreedzaam type als Gandhi: de strijd zou in zijn ogen lang en gewelddadig zijn. Daarom begon hij al vanaf 1904 met het opzetten van een uitgebreid netwerk van paramilitaire milities en terroristische cellen. In 1914 had hij een leger van ongeveer 15.000 mannen tot zijn beschikking, waarvan hij de onbetwiste leider was. De soldaten spraken elkaar aan als ‘burger’ en Piłsudski als ‘commandant’.
Pilsudski’s privéleger telde 15.000 man
Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog besloot Piłsudski om met zijn leger mee te vechten aan de zijde van Oostenrijk-Hongarije tegen het tsaristische Rusland. Niet alleen omdat hij Rusland als de aartsvijand zag, maar ook omdat de Habsburgers beloofden dat zij na de oorlog een onafhankelijke Poolse staat zouden steunen. De Duitsers probeerden Piłsudski op dezelfde manier te paaien. Tot hun grote woede lukte dit niet. Piłsudski weigerde om met de Duitsers tegen Frankrijk en Groot-Brittannië te vechten. De sluwe Piłsudski verwachtte dat hij deze twee landen in de toekomst nodig zou hebben en wilde ze dus te vriend houden. De Duitsers besloten daarop de koppige Pool te arresteren, en vanaf juli 1917 zat Piłsudski opgesloten in een citadel in Maagdenburg.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Tegen de tsaar. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vecht Pilsudski (links) met zijn mannen aan de zijde van Oostenrijk-Hongarije.
Na de ondergang van tsaristisch Rusland en de nederlaag van Duitsland en Oostenrijk-Hongarije ontstond een vacuüm waarin de Poolse onafhankelijkheid kon worden uitgeroepen. Voor het eerst sinds eind achttiende eeuw was Polen weer een zelfstandige staat.
Heldenstatus
Op 10 november 1918 werd Piłsudski vrijgelaten en reisde hij per trein af naar Warschau, waar hem een heldenontvangst te wachten stond. Voor vrijwel iedereen was duidelijk dat de Poolse patriot het nieuwe staatshoofd en de legerleider van de nieuwe Tweede Poolse Republiek zou worden. Zijn heldenstatus zou nog verder toenemen doordat hij in 1920 een aanval van de Sovjettroepen op Warschau wist af te slaan. De Sovjet-Unie hoopte door te kunnen stoten naar Duitsland, maar Piłsudski wist door enkele handige manoeuvres het Rode Leger te stoppen. De prille Poolse onafhankelijkheid was gered dankzij Piłsudski, zo was de communis opinio.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Veel Polen blij. In 1926 grijpt Pilsudski met zijn legereenheden de macht.
Toch keerde Piłsudski de Poolse politiek kort daarop teleurgesteld de rug toe. Hij vond de macht van de president in de nieuwe grondwet beperkt en had geen zin in een louter ceremoniële rol. Hij trok zich terug op zijn landgoed Sulejówek, waar hij hoofdschuddend toezag hoe de jonge democratie in een chaos ontaardde. Door het ingevoerde stelsel van evenredige vertegenwoordiging namen rond de tachtig partijen deel aan de verkiezingen, waarvan er meestal een twintigtal in het parlement, de Sejm, terechtkwamen. Dit parlement had binnen het Poolse staatsbestel veel macht, maar door de versplintering wist het daar nauwelijks gebruik van te maken. Dat was vooral zo vervelend omdat er na de onafhankelijkheid nogal wat moest gebeuren in het nieuwe land.
Het onafhankelijke Polen was ontstaan uit brokstukken van het Habsburgse Rijk, het tsaristische Rusland en het keizerrijk Duitsland. Er waren vijf verschillende valuta, negen verschillende rechtssystemen, drie spoorwegnetten, 165 verschillende locomotieven en drie belastingsystemen. Om nog maar te zwijgen over de economische en culturele verschillen tussen de landsdelen. Binnen de grenzen van de Poolse Republiek leefden Oekraïense, Wit-Russische, Duitse en Joodse minderheden. De nieuwe staat zag zich ook nog eens ingeklemd tussen twee grootmachten, de Sovjet-Unie en Duitsland. Om alles nog erger te maken had het land bovendien te kampen met een enorme hyperinflatie en een sterke economische teruggang.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Kaart van onafhankelijk Polen in Le Petit Journal, 1920.
Midden jaren twintig was het voor veel Polen duidelijk dat de prille democratie niet opgewassen was tegen deze uitdagingen. Toen Piłsudski in 1926 met een aantal legereenheden naar Warschau trok en de macht greep, slaakten veel Polen een zucht van verlichting. Zowel rechtse als linkse partijen, zowel de Poolse nationalisten als de Joodse minderheid, zowel de kerk als het leger verwelkomden de oude ijzervreter als de man die Polen moest redden.
Uitbouw leger
Een van zijn eerste daden was om de macht van het parlement flink te beperken: het land had een daadkrachtige leiding nodig. Toch weigerde Piłsudski om zelf president of premier te worden: hij schoof vertrouwelingen naar voren om deze ambten te bekleden en nam genoegen met een ministerspost. Hij hield eigenlijk niet van de dagelijkse politieke praktijk en richtte zijn aandacht liever op de uitbouw van het leger, waarvan hij opperbevelhebber was. Vanaf de zijlijn oefende hij invloed uit en hielp hij het beleid op grote lijnen uiteen te zetten. Daardoor bleef hij onkwetsbaar, want fouten in de uitvoering konden hem niet aangerekend worden. Maar er gebeurde niets zonder zijn uitdrukkelijke toestemming. Zowel in het binnen- als in het buitenland werd Piłsudski dan ook als de eigenlijke leider van Polen beschouwd.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Gewoon minister. Pilsudski (tweede van rechts) wil zelf geen president of premier worden.
De naam die aan Piłsudski’s regime werd gegeven was het ‘Sanacja-regime’, ofwel het zuiveringsregime. Alle fouten die in de voorgaande jaren waren gemaakt moesten worden rechtgezet en de juiste mensen moesten op de juiste plaats komen. Piłsudski’s voornaamste doel was om van Polen een krachtige natie te maken met een stevige, betrouwbare staat waarin de verschillende minderheden een plek konden vinden. Verscheidenheid hoefde eenheid niet in de weg te staan, zolang er een sterke leiding bestond. Het regime had linkse elementen, zoals een uitgebreid stelsel van sociale zekerheid en sociale woningbouw, maar ook rechtse kanten, zoals de steun aan industrie en leger.
De maarschalk wilde de massa opvoeden en de natie moderniseren
De Duitse historicus Rudolf Jaworski heeft Piłsudski’s regime wel een Erziehungsdiktatur genoemd, een dictatuur gericht op het opvoeden van de massa en het moderniseren van de natie. Op tal van gebieden boekte het regime inderdaad duidelijk vooruitgang, zoals op het gebied van de alfabetisering, vrouwenemancipatie, onderwijs en wetenschap. De Joodse, Oekraïnse en Wit-Russische minderheden konden betrekkelijk ongestoord hun eigen identiteit behouden. Ook bestond er zeker in de eerste jaren een vrij grote mate van persvrijheid.
Intimidatie en manipulatie
Op het moment dat de machtspositie van Piłsudski en zijn vertrouwelingen in gevaar kwam, liet het regime zich wel degelijk gelden als een dictatuur. Dit gebeurde bijvoorbeeld in 1930, toen een groep van liefst 183 parlementariërs genoeg had van de minachting die het regime tegenover het parlement tentoonspreidde. De parlementariërs organiseerden zich in een beweging, maar nog voor ze iets hadden kunnen beginnen, besloot Piłsudski het parlement te ontbinden, nieuwe verkiezingen uit te schrijven en een aantal van de grootste lastposten te arresteren.
De nieuwe verkiezingen van 1930 vonden plaats tegen een achtergrond van intimidatie en manipulatie. De persvrijheid werd vanaf dat moment verder ingeperkt, terwijl enkele oppositieleiders voor het gerecht werden gesleept. Het aantal politiek gevangenen en vluchtelingen bleef uiteindelijk betrekkelijk klein, zeker vergeleken bij de meeste andere dictaturen uit die tijd.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Kerk in Warschau. In Polen speelt het katholicisme een grote rol.
Na 1931 verloor het Sanacja-regime veel van het elan van de beginjaren. Het lukte Piłsudski en de zijnen niet om de economische depressie te beteugelen. Gekweld door een slechte gezondheid gedroeg de maarschalk zich bovendien steeds onhebbelijker tegenover zijn collega’s. Hij richtte zijn aandacht op een terrein dat hem meer interesseerde dan economie: de buitenlandse politiek. Hij bedacht wilde plannen over een ‘Intermarium’, een bondgenootschap van alle nieuwe landen die waren ontstaan tussen de Zwarte Zee en de Oostzee.
Parlement gekortwiekt
Ook vertrouwde hij minder op het bondgenootschap met Frankrijk en richtte hij zich om die reden op de twee grote buurlanden, de Sovjet-Unie en Duitsland. Met de Sovjet-Unie sloot hij in 1932 een non-agressiepact en met Hitler kwam hij in 1934 tot eenzelfde verdrag. Het bood Polen voorlopig even lucht.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Onafhankelijk. Schilderij van een vrouw die zich in een vlag met het wapen van Polen heeft gehuld: een witte adelaar met gouden snavel en nagels, 1918.
Behalve aan buitenlandse politiek besteedde Piłsudski veel tijd aan het opstellen van een nieuwe grondwet. Deze gaf aan de regering zeer veel bevoegdheden, terwijl het parlement zowel in grootte als in macht werd gekortwiekt. Voortaan kon de president ook per decreet regeren, zo werd bepaald. De grondwet werd in april 1935 in een mum van tijd door het parlement gejaagd op een moment dat veel parlementariërs afwezig waren. De nieuwe grondwet zou Piłsudski’s laatste wapenfeit zijn. Hij overleed op 12 mei 1935 aan leverkanker.
Bij het Poolse publiek, dat niets wist van Piłsudsk’s gezondheidsproblemen, overheersten geschoktheid en verdriet. Als grootste nationale held zou Piłsudski in de daaropvolgende jaren onderwerp worden van een heuse persoonlijkheidscultus. Zijn status nam nog verder toe omdat zijn opvolgers veel minder bekwaam waren en zelfs niet over een fractie van zijn gezag en charisma beschikten. Steeds vaker namen zij hun toevlucht tot keiharde repressie. Het in Polen diepgewortelde antisemitisme, door Piłsudski nog bestreden, stak steeds meer de kop op: de Poolse fascistische partij Falanga organiseerde geregeld pogroms.
Na zijn dood stak het antisemitisme weer de kop op
De Duitse minderheid wilde Heim ins Reich en vond in Adolf Hitler haar verlosser. Op 1 september 1939 werden hun gebeden verhoord en viel de Duitse Wehrmacht Polen binnen. Drie weken later viel ook de Sovjet-Unie Polen binnen. Daarmee kwam een einde aan de Tweede Poolse Republiek.
Eerste plaats
Het Polen dat na de Tweede Wereldoorlog ontstond was in veel opzichten een heel ander land. Het werd een stuk naar het westen geschoven, waardoor voormalige Duitse streken als Posen en Silezië Pools werden. Tijdens het communistische regime gold Piłsudski officieel niet langer als nationale held, maar als een hele of halve fascist. Dat de herinnering aan Piłsudski ook in deze jaren ondergronds levend werd gehouden, bleek na de val van het communistische regime, toen de oude maarschalk binnen korte tijd zijn plek van nationale held weer had ingenomen.
De tekst loopt door onder de afbeelding.
Eerbetoon. Paus Johannes Paulus II brengt een bezoek aan de tombe van Pilsudski.
Lech Walesa, de eerste Poolse president na de val van het communisme, zorgde ervoor dat het Poolse parlement een resolutie aannam waarin Piłsudski als een nationale held werd erkend. Sindsdien zijn talloze straatnamen, bruggen en instituten naar hem vernoemd, zijn er verschillende standbeelden opgericht en meerdere postzegels uitgegeven. Voor veel Polen geldt maarschalk Josef Piłsudski als het bewijs dat er ook goede dictators zijn. In een verkiezing van de grootste Pool eindigde de oude ijzervreter op de eerste plaats, boven paus Johannes Paulus II, Fryderyk Chopin en madame Curie.
Koen Vossen is historicus, publicist en docent politicologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Meer weten
European Dictatorships 1918-1945 (2001) door Stephen J. Lee.
Poland, A History (2009) door Adam Zamoyski.
Joseph Pilsudski, the Memories of a Polish Revolutionary and Soldier (1931) door Joseph Piłsudski.
