Home Ongebreidelde exploitatie van de aarde veroorzaakte talloze natuurrampen

Ongebreidelde exploitatie van de aarde veroorzaakte talloze natuurrampen

  • Gepubliceerd op: 30 mei 2023
  • Laatste update 08 jun 2023
  • Auteur:
    Rob Hartmans
  • 5 minuten leestijd
Ongebreidelde exploitatie van de aarde veroorzaakte talloze natuurrampen

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Historischnieuwsblad.nl? U bent al lid vanaf €1,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

De laatste jaren verschijnen er veel boeken die de wisselwerking tussen mens en natuur laten zien. Zo schreef Peter Frankopan een imponerend overzicht van natuurrampen en desastreus optreden van de mens, dat leidde tot erosie, overstromingen en hongersnoden. En toont Amitav Ghosh de ecologische gevolgen van de ‘VOC-mentaliteit’ op de Banda-eilanden.

‘De meeste mensen kunnen wel de namen noemen van de grote leiders en de belangrijkste veldslagen uit de geschiedenis, maar slechts weinigen kunnen de grootste stormen, de zwaarste overstromingen, de strengste winters en de ergste droogten noemen, net zomin als de manieren waarop die hebben geleid tot misoogsten, politieke spanningen hebben opgeroepen of hebben gefungeerd als katalysator bij de verspreiding van ziekten.’ Oxford-historicus Peter Frankopan, die in 2015 beroemd werd met De zijderoutes. Een nieuwe wereldgeschiedenis, overschat misschien de historische kennis van het grote publiek, maar hij heeft wel een punt. Als we de wereld om ons heen willen begrijpen, en willen verklaren waarom de dingen zo geworden zijn als ze zijn, moeten we de geschiedenis van mens en natuur ‘ineenvlechten’.

Meer recensies van historische boeken lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Met De transformatie van de aarde heeft hij opnieuw een wereldgeschiedenis geschreven. Dit keer een die zich concentreert op klimaatverandering en andere ontwikkelingen in de natuur, al dan niet beïnvloed door de mens. Het is een imponerend overzicht dat circa 4,5 miljard jaar geleden begint en eindigt in het heden. IJstijden, vulkaanuitbarstingen, massale extinctie van soorten, en desastreus optreden van de mens dat leidt tot erosie, overstromingen en hongersnoden. Soms is het de natuur die de mens teistert, en soms veroorzaakt de mens de ellende, zoals tijdens de Grote Sprong Voorwaarts in China, toen in 1959 2 miljard mussen werden gedood, waardoor het jaar erop insecten een groot deel van de oogst opvraten. Dit was een van de belangrijkste oorzaken van een hongersnood die tussen de 35 en 50 miljoen Chinezen het leven kostte.

‘Nieuw’ aan het verhaal van Frankopan is vooral de wijze waarop hij een immense hoeveelheid literatuur uit tal van wetenschappelijke disciplines tot een goed leesbaar verhaal aaneensmeedt. Helaas moet je de 200 pagina’s noten online opzoeken, waardoor blijkt dat de auteur soms origineler lijkt dan hij in werkelijkheid is. Het eerste boek dat inging op de wijze waarop de mens in de loop der eeuwen de natuur had veranderd werd geschreven door de Amerikaan George Perkins Marsh en verscheen in 1864! En de laatste jaren worden we overstroomd met boeken over de wisselwerking tussen natuur en menselijke geschiedenis. Denk aan Wereldcrisis van Geoffrey Parker (2022), over de Kleine IJstijd van de zeventiende eeuw, en het recente De onderwerping van Philipp Blom (zie het interview met hem in Historisch Nieuwsblad 4).

Ook De vloek van de nootmuskaat van de Indiase schrijver Amitav Ghosh past in dit genre. Uitgangspunt van dit even aangrijpende als goed geschreven boek is het westerse optreden in de Banda-archipel, in het uiterste zuidoosten van de Indische Oceaan. De inwoners van deze eilanden, die in behoorlijke harmonie met de natuur leefden, hadden de pech dat alleen hier de nootmuskaatboom groeide, die zowel nootmuskaat als foelie (de buitenste laag van de noot) oplevert. Omdat in de zeventiende eeuw op de Europese markt krankzinnige prijzen voor deze producten werden betaald, wilden de Portugezen, Nederlanders en Engelsen het monopolie op deze handel.

Het was onze Jan Pieterszoon Coen die de ware ‘VOC-mentaliteit’ aan den dag legde toen hij in 1621 de eilandengroep veroverde en 15.000 inwoners liet vermoorden. Ghosh noemt dit geen genocide, maar een ‘omnicide’, omdat het neerkwam op de totale vernietiging van de cultuur, de levenswijze en het ecosysteem op de eilanden. Volgens de auteur illustreert dit optreden de ‘ongebreidelde onmatigheid’ die typerend is voor wat hij het ‘extractivistische kapitalisme’ noemt. Dat ziet de wereld als ‘grondstof’, als een schier onuitputtelijke hoeveelheid producten die straffeloos kunnen worden opgebruikt. Een wereldbeeld dat nog altijd voortwoekert in het onverzadigbare neoliberalisme.

Ghosh, die pleit voor een ‘vitalistische’ benadering waarin wordt gekeken naar ‘de levende planeet’ als geheel, laat zien dat deze van oorsprong westerse, mechanistische kijk op de wereld inmiddels ook domineert in andere delen van de wereld – denk aan de grootschalige kap in het Amazonegebied en de plundering van Afrikaanse grondstoffen. Volgens hem is het goed om bij het zoeken naar alternatieven te kijken naar opvattingen en gebruiken van inheemse volken, die vaak veel beter begrepen wat de hen omringende natuur wel en niet aankon.

De boeken van Frankopan en Ghosh vullen elkaar mooi aan – het weidse panorama en de aandacht voor het detail – en leveren beide een belangrijke bijdrage aan ons inzicht in het grote thema van deze tijd. Want wie bijvoorbeeld denkt dat de mondiale veiligheid in deze tijd van oorlog misschien wel belangrijker is, kan bij Frankopan lezen welke rol fossiele brandstoffen spelen bij zowel de milieuproblematiek als de geopolitieke verhoudingen. Maar terwijl Frankopans boek vooral een Fundgrube van feiten en wetenschappelijke inzichten is, is dat van Ghosh in de eerste plaats een mooi geschreven pleidooi voor een andere blik op en houding tegenover de wereld.

De vloek van de Nootmuskaat door Amitav Ghosh.

De vloek van de nootmuskaat. Boodschap aan een planeet in crisis
Amitav Ghosh
367 p. Atlas Contact, € 29,99
Bestel bij Libris.

In de Historische BoekenCast vertelt Anne-Lot Hoek meer over het boek van Amitav Ghosh. Luister de aflevering hier.

Transformatie van de aarde door Peter Frankopan.

De transformatie van de aarde. Een nieuwe wereldgeschiedenis
Peter Frankopan
800 p. Spectrum, € 49,99
Bestel bij Libris.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 6 - 2023