Jean-Marie Le Pen is overleden. Zijn conservatieve gedachtegoed heeft wortels in de negentiende-eeuwse beweging Action Française, vertelt UvA-historicus Daniël Knegt.
Dit artikel krijgt u van ons cadeau
Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.
De Franse president Emmanuel Macron waarschuwt dat zijn politieke opponent Marine Le Pen mensen discrimineert ‘aan de hand van hun religie of herkomst’. Aan het eind van de negentiende eeuw speelden Franse politici al in op de angst voor vreemdelingen. De politieke beweging Action Française wilde terugkeren naar de katholieke idealen van vóór de Franse Revolutie en verkondigde in haar gelijknamige dagblad dat Joden en immigranten geen ‘echte’ Fransen waren. Volgens Knegt is het gedachtegoed van de extreem-rechtse beweging nog steeds zichtbaar in de Franse politiek.
Meer lezen over Frankrijk? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Hoe ontstond de Action Française?
‘De beweging werd in 1899 opgericht als een reactie op de Dreyfus-affaire. De Joodse officier Alfred Dreyfus werd beschuldigd van hoogverraad: hij zou documenten hebben doorgespeeld aan de Duitsers en werd daarom verbannen naar een strafkolonie. Toen er bewijs opdook dat Dreyfus onschuldig was, werd dat vonnis een nationale splijtzwam. Nationalistische partijen vonden dat er niet aan het besluit kon worden getoornd vanwege het nationaal belang. Dreyfus was volgens sommigen sowieso verdacht omdat hij Joods was. Hij zou geen echte Fransman zijn, omdat er geen Gallisch bloed door zijn aderen stroomde.
‘Dreyfus was verdacht omdat er geen Gallisch bloed door zijn aderen stroomde’
In 1898 mengde de liberale intellectueel Émile Zola zich in het debat. Hij publiceerde het beroemde artikel J’Accuse…!, waarin hij de legerleiding en het politieke establishment ervan beschuldigde dat zij een onschuldige man veroordeelden om hun eigen hachje te redden. De spionagezaak groeide uit tot een nationale ruzie over de Franse identiteit; een discussie die families verscheurde. Volgens het republikeinse pro-Dreyfuskamp kon iedereen die deel wilde uitmaken van de Franse natie een Fransman zijn. Daartegenover stonden Fransen met een organisch en in wezen racistisch natie-idee: nationaliteit was volgens hen aangeboren. Een Fransman moest volgens het anti-Dreyfuskamp Frans bloed hebben, anders bleef hij voor altijd een vreemdeling.
Tijdens deze Franse identiteitsstrijd werden allerlei bewegingen opgericht, waaronder de Action Française. Die organisatie hield het midden tussen een lobbygroep, een politieke beweging en een knokploeg. Het gedachtegoed, dat aanhangers in hun gelijknamige tijdschrift verkondigden, was conservatief en ultrakatholiek, en het werd al snel een monarchistische beweging.’
Wie was de drijvende kracht achter de Action Française?
‘Schrijver en intellectueel Charles Maurras was al snel de grote leider. De Dreyfus-affaire had het anti-republikeinse sentiment aangewakkerd, en daar wilde hij graag op inspelen. Maurras was een intrigerende figuur. Zo was hij overtuigd van het belang van het katholieke geloof, terwijl hij zelf helemaal niet gelovig was. Hij zag het katholicisme als een essentieel vehikel voor conservatieve waarden en de katholieke kerk als hoeder van de Franse cultuur en tradities.
De Action Française had ook een sterk reactionair element: ze wilde afrekenen met de ideeën van de Franse Revolutie. Maurras verlangde terug naar een premodern Franrijk waarin een natuurlijke elite het land bestuurde en iedereen zijn plaats kende. Een land waarin een bakker gewoon zijn brood bakte en het proletariaat niet steeds de barricades opging.’
Speelde xenofobie ook een rol in het gedachtegoed?
‘De Action Française was erg antisemitisch. Een van hun aanklachten tegen het republikeins systeem was dat de regering de Joden tot Fransen probeerde te maken en daarmee het Franse volk verzwakte. Joden werden weggezet als vreemdelingen en een soort vijfde colonne.
Een van de aanhangers van de beweging, de Franse schrijver Maurice Barrès. schreef bijvoorbeeld over la terre et les morts; een soort Franse versie van Blut und Boden. Om Fransman te zijn, moest je verbonden zijn met de Franse aarde. Jouw voorvaderen moesten in die Franse grond begraven zijn.’
Sloegen hun ideeën aan bij de bevolking?
‘De beweging was vooral populair onder Parijse studenten. Onder de naam Camelots du roi (“venters van de koning”) verkochten zij het blad op straat, maar ze vormden tegelijkertijd knokploegen. De Camelots du Roi staken zich vaak in pak en droegen een wandelstok bij zich, die vooral bedoeld was als wapen. Ze vochten op straat met socialisten, communisten en revolutionairen, maar delfden meestal het onderspit.
Vooral het tijdschrift van de beweging was invloedrijk: L’Action Française werd veel gelezen in intellectuele kringen. Ook in katholiek Nederland had het tijdschrift aanzien: de katholieke pers citeerde passages uit het blad. Politiek verwante groepen keken met grote belangstelling naar wat de Action Française schreef en deed, want Frankrijk was in die tijd het intellectuele centrum van Europa.’
Moeten we de Action Française een fascistische beweging noemen?
‘De beweging is ouder dan het fascisme zelf, dus je kunt het moeilijk onder het fascisme scharen. Er zijn wel raakvlakken, zoals de verheerlijking van geweld. Ik beschouw het fascisme als een revolutionaire ideologie, die uit is op een radicale transformatie van de samenleving. Dat element is afwezig bij de Action Française, want die streefde juist naar een monarchistische restauratie.
De Action Française was wel een inspiratiebron voor fascistische bewegingen – ook in het buitenland. Roemeense fascisten werden sterk beïnvloed door de Action Française, net als Mussolini. Daarbij was er sprake van kruisbestuiving, want Maurras en andere leden van Action Française volgden het fascisme in Italië ook met veel belangstelling. Ze namen zelfs Mussolini’s fascistische groet over.
‘De Action Française nam Mussolini’s fascistische groet over’
Ze vonden Mussolini’s Italië interessanter dan Hitlers Duitsland, omdat het katholicisme er een prominente plaats kreeg toen Il Duce een concordaat met de Paus sloot. Maar de Action Française kreeg in 1926 juist een veroordeling van paus Pius XI aan zijn broek. Hun krant werd op de lijst met verboden publicaties geplaatst omdat de ideeën van Maurras “heidens” zouden zijn. Dat kostte de beweging heel veel katholieke aanhangers.’
Hitler en Mussolini wisten de macht te grijpen. Waarom lukte het de Action Francaise niet?
‘Het verhitte klimaat van de jaren dertig bood wel kansen aan de Action Française, maar hun mogelijkheden waren beperkt doordat ze vastzaten aan hun monarchistische en ultrakatholieke ideeën. Ze leken het revolutionaire aspect van het fascisme een beetje te ontberen.
Bovendien werden er in het Interbellum in Frankrijk fascistische partijen gevormd die met de Action Française gingen concurreren. Volgens critici deed Maurras’ beweging zijn naam geen eer aan: ze zorgde niet voor Franse actie, maar Franse inertie. Radicalere partijen kaapten aanhangers weg, maar de radicaal-rechtse groepen werkten soms ook samen. Zo werd Frankrijk op 6 februari 1934 opgeschrikt door grote extreem-rechtse demonstraties in Parijs, die ontaardden in een poging om het parlement te bestormen. De extreem-rechtse betogers kwamen ver, maar de politie wist de bestorming ternauwernood te voorkomen.
De demonstratie leidde tot meer samenwerking tussen de progressieve partijen, met de verkiezingswinst van het Front Populaire onder leiding van de Joodse socialist Léon Blum tot gevolg. Toen hij in 1936 premier werd, keerden de Franse nationalisten en fascisten zich steeds meer van elkaar af. De fascisten riepen dat ze liever Hitler aan het roer hadden dan Blum, omdat ze de fascistische ideologie belangrijker vonden dan de Franse belangen. Maar voor de Franse nationalisten was dat ondenkbaar. De discussie verscheurde ook de Action Française. De meeste leden kozen de nationalistische lijn, maar toen Duitsland de Fransen in 1940 verpletterde, konden veel aanhangers zich prima vinden in het collaborerende Vichy-regime van maarschalk Philippe Pétain.’
Maurras noemde Pétains regering zelfs een ‘goddelijke verrassing’.
‘Aanhangers van de Action Française kregen plotseling prominente politieke posten. De Revolution Nationale van Pétain paste precies in hun straatje: het was een conservatieve restauratie. Pétains regime draaide om katholieke waarden en voerde een antisemitische politiek, die werd uitgevoerd door Action Française-aanhanger Xavier Vallat. Maurras zelf bekritiseerde de antisemitische wetten van Vichy, omdat hij deze niet ver genoeg vond gaan.
Na de bevrijding van Frankrijk werden veel leden van de Action Française vervolgd voor collaboratie, waaronder Charles Maurras. Toen hij veroordeeld werd, sprong de grijsaard boos op uit de strafbank. ‘Dit is de revanche van Dreyfus!,’ schreeuwde hij door de rechtszaal. Dat was het morele failliet van zijn ideeën: hij was intellectueel blijven hangen in de affaire van vijftig jaar eerder. Hij zag zijn veroordeling als wraak van de Joden, maar dat was een schromelijke zelfoverschatting.
De Action Française werd na de oorlog verboden, maar er werden al snel imitatieorganisaties opgericht. Een van de dekmantels was het tijdschrift Aspects de la France. Dat tijdschrift deed zich voor als een discussieblaadje over cultuur en literatuur, maar het was niet toevallig dat het dezelfde initialen had als de Action Française. Een van de aanhangers van Aspect de la France was de jonge rechtenstudent Jean-Marie Le Pen. Hij liep in de jaren vijftig met het tijdschrift door de straten van Parijs, net als de Camelots du Roi dat in de jaren twintig en dertig hadden gedaan.’
Heeft Jean-Marie Le Pen de ideeën van de Action Française voortgezet?
‘Onder Le Pens leiding ontstond in de laten jaren zeventig het Front National. Hij slaagde erin om verschillende rechtse stromingen bij elkaar te brengen: zowel de mainstream conservatieven als de radicalere neo-fascisten. Zijn partij wortelde zich sterk in de reactionaire, katholieke en monarchistische beweging. Ook de antisemitische stroming was een belangrijke steunpilaar van Front National –inmiddels het Rassemblement National. Le Pen deed soms hele provocatieve, extreme uitspraken, omdat hij wist dat een deel van zijn achterban dat van hem verwachtte.
‘Jean-Marie Le Pen liep met het tijdschrift door de straten van Parijs’
In de jaren veertig, vijftig en zestig kwamen extreem-rechtse groepen electoraal niet ver, maar vanaf de jaren tachtig lukte het Le Pen wel. Dat had hij te danken aan de opkomst van de multiculturele samenleving en de groeiende xenofobie die daarmee gepaard ging. De ideeën van radicaal-rechts in Frankrijk zijn sterk geworteld in de beweging die eind negentiende eeuw ontstond. Het is een illusie om te denken dit een nieuw politiek fenomeen is.’
