Leven om te werken

In de Oudheid heerste een andere moraal. De Grieken en de Romeinen hechtten minder belang aan werk. Ze verachtten handarbeid, dat vonden ze iets voor slaven. Ook ambachtslieden konden er maar net mee door. Een vrij man werkte bij voorkeur niet. Voor Romeinen was hooguit een bestaan als zakenman of landheer acceptabel. Hun grote ideaal was om zelfvoorzienend te leven op een landgoed met zo veel mogelijk vrije tijd. Al konden ze ook waardering opbrengen voor politieke activiteiten.

De hang naar zelfverbetering via werk was typisch christelijk en werd sterker in de zestiende eeuw. Toen kwam een arbeidsethos op dat vaak protestants wordt genoemd. Volgens Maarten Luther was werken inherent waardevol en Johannes Calvijn meende dat het een manier was om God te eren. Arbeid werd op deze manier zelfs een roeping.

Protestanten werkten ook hard uit zondebesef. In de Bijbel stond immers dat arbeid een straf was: ‘In het zweet uws aanschijns zult gij brood eten, totdat gij tot de aarde wederkeert.’ Daarnaast ontleenden vooral de calvinisten houvast aan hun maatschappelijke succes. Ze zagen dat als een teken dat ze waarschijnlijk waren uitverkoren. Voor hen was dat geruststellend, omdat ze voortdurend in angst leefden dat ze niet in de hemel kwamen. Van het geld dat al het zwoegen opleverde genoten ze weinig; ze investeerden het opnieuw, wat tot een verdere welvaartsgroei leidde.

Toch is het de vraag hoe protestants die nieuwe moraal eigenlijk was, want ook katholieke tijdgenoten hechtten aan een arbeidzaam bestaan. De elite vond dat zelfs zo belangrijk dat ze in de loop van de zestiende eeuw geen lanterfantende proletariërs meer accepteerde. Wie het geijkte programma – eerst bij een vakman in de leer en dan pas trouwen – niet volgde en er maar wat op los leefde, kon op afkeuring rekenen. In de Republiek ontstonden rasp- en spinhuizen – verbeteringsgestichten waar criminelen en onaangepasten werden heropgevoed door hen arbeid te laten verrichten. Dat was het begin van een beschavingsoffensief via werk dat tot op de dag van vandaag voortduurt – bijstandsgerechtigden worden nog steeds onder druk gezet om aan de slag te gaan.

De zestiende-eeuwse elite beschouwde maatschappelijk succes als een volledig eigen prestatie: burgers met een geslaagd leven hadden dat aan zichzelf te danken. Welvaart en gezondheid waren kenmerken van deugdzaamheid; de verliezers verdienden geen medelijden, maar moesten gewoon beter hun best doen.

Eind achttiende eeuw was er weinig meer over van het respect dat de gildemeesters hadden genoten. Filosofen als Adam Smith zagen gilden als een sta-in-de-weg voor de verdere ontwikkeling van de economie. Door de monopolies die ze hadden op de productie van bepaalde goederen zouden ze de vrijhandel belemmeren. Ze werden in Nederland in 1818 afgeschaft en daarmee veranderde ook de arbeidsvloer. Veel kostwinners werkten niet langer thuis in hun eigen werkplaats, maar moesten eropuit om een baan te zoeken, bijvoorbeeld in een fabriek of in de landbouw.

En dat viel niet mee in een land dat tijdens de Franse overheersing was verpauperd. Veel gezinnen verkeerden in diepe armoede. Omdat er steeds meer arbeiders op zoek waren naar werk daalden de lonen, zodat ze steeds langere dagen moesten maken om rond te komen. Om dit soort mensen te helpen, richtte generaal Johannes van den Bosch de Maatschappij van Weldadigheid op. Hij kocht in Drenthe een woest gebied, dat de arbeiders moesten ontginnen. Het was de bedoeling dat ze een eigen stuk grond leerden bebouwen.

Maar zoveel verheffing vonden christelijke conservatieven overdreven. Ze beschouwden het als een aantasting van de door God bepaalde orde: armen hoorden arm te blijven, zodat de welgestelden hun barmhartigheid konden tonen. Een betere betaling van arbeiders werd in deze kringen evenmin nodig geacht. Typerend is een uitspraak van de Engelse conservatief Thomas Carlyle: ‘De ziel van de mens groeit niet van het loon, maar van de arbeid waarmee het loon verdiend werd.’

De afkeer van armen – en het idee dat ze hun ellende aan hun eigen zedeloosheid te wijten hadden – sprak ook uit voorstellen om hun te leren leven zoals de burgerij. Als ze maar deugdzaam waren, kwam het vanzelf goed op de arbeidsmarkt. ‘Alles wat den trek naar huiselijkheid kan vermeerderen, vermeerdert ook de werkzaamheid. Wanneer eenmaal de zucht is ontwaakt voor eene nette woonkamer, voor vrouw en kinderen, die ’s avonds na den arbeid in onderling genoegen verenigd zijn, is daarin eene kracht geboren, die meer dan iets tot hun werkzaamheid opwekt,’ zo meende het conservatieve Tweede Kamerlid Jeronimo de Bosch Kemper. ‘Een werkman die eenmaal daarvoor gevoel heeft gekregen, vervalt zelden tot armoede.’

Ondertussen kwam er steeds meer steun voor de opvatting dat armoede geen individueel, moreel probleem was, maar te maken had met de manier waarop de economie was georganiseerd. Karl Marx beschreef als eerste hoe arbeid als centraal onderdeel van het kapitalisme tot grote onrechtvaardigheid leidde. De Industriële Revolutie had velen een ellendig bestaan bezorgd. Maar tot welke politieke consequenties moest dit leiden? En: welke maatschappelijke kracht was daarbij belangrijker: arbeid of kapitaal? Vakbonden en linkse politici wezen erop dat alleen arbeid waarde toevoegde, maar leden van de bezittende klasse verklaarden dat er dankzij hun investeringen economische activiteiten mogelijk waren.

De oplossing was uiteindelijk betere sociale wetgeving voor iedereen, en die kwam er vanaf het eind van de negentiende eeuw. Wetten regelden arbeidstijden en steun bij ziekte en ongevallen. Het idee dat de verliezers op de arbeidsmarkt het zelf maar moesten uitzoeken werd verlaten. De nadruk lag sterk op de rechten van arbeiders, minder op de inhoud van hun werk. Arbeidsbevrediging was iets voor de betere kringen, voor de nieuwe kaste van advocaten, artsen, ingenieurs, apothekers en architecten. Net als de gildemeesters hadden zij het allemaal: een goed inkomen, status en inhoudelijke voldoening.

Bij zoveel aandacht voor werk begon de enige groep zich te roeren die daar systematisch van werd uitgesloten: de vrouwen uit de hogere standen. Terwijl de arbeidersvrouwen ploeterden in fabrieken en in de huishouding van anderen, moesten deze dames zich zien bezig te houden met handwerken en liefdadigheid – en daar hadden ze steeds minder zin in. De rijkere vrouwen zochten een zinvolle dagbesteding. Juist in hun kringen kwam het feminisme op, dat zich in het begin sterk richtte op een betere opleiding van meisjes, zodat ze een beroep konden leren en iets nuttigs te doen hadden als ze geen man konden vinden.

De eerste dertig jaar na de Tweede Wereldoorlog kregen werknemers meer rechten en betere bescherming, en bleven de lonen stijgen – het waren de gouden jaren voor mensen met een vaste baan. Eigenlijk was nog maar een klein deel van de Nederlanders arm; de rest hoefde niet meer te sappelen en kon zich volop luxeproducten permitteren. Iedere werkende was tegelijk consument en daardoor aanjager van de economie.

Welvaart werd zo gewoon dat jongeren niet meer voelden met hoeveel bloed, zweet en tranen die was opgebouwd. Ze keerden zich tegen de burgerlijkheid van hun ouders, tegen het voorgeprogrammeerde bestaan dat hun te wachten stond. Deze opstandige babyboomers wilden liever meer vrije tijd om van het leven te genieten dan almaar te zwoegen voor een baas. Ze trokken alle autoriteiten, dus ook de kerken, in twijfel. Werk raakte ontdaan van de religieuze plicht tot ploeteren, maar het zelfverbeterende aspect bleef wel bestaan.

Deze houding was ook mogelijk omdat steeds meer zwaar werk naar lagelonenlanden verschoof. Een toenemend aantal Nederlanders kon zich concentreren op de lucratieve laatste schakels van de productieketen, in commerciële en financiële functies met veel aandacht voor persoonlijke ontwikkeling. Er kwamen meer banen voor hoogopgeleiden, die zelfs parttime nog voldoende opleverden.

Zo ontstond een samenleving met twee opvattingen: volgens de ene moest je hard werken, al was het maar om je te ontplooien; volgens de andere moest je niet overdrijven. Voor achtergestelde groepen bleef een baan de belangrijkste manier om een plaats in de samenleving te veroveren. Dat gold bijvoorbeeld voor de vele migranten die naar Nederland kwamen. Zij moesten en moeten zich – in de woorden van premier Mark Rutte – ‘invechten’ via de arbeidsmarkt. Lange tijd waren er ook werkgelegenheidsprojecten om hen aan de slag te krijgen.

De worsteling met de twee opvattingen blijkt vooral uit het gedrag van Nederlandse vrouwen. Na de oorlog was hun verveling alleen maar toegenomen. Huishoudelijke apparaten namen hun veel taken uit handen en dankzij de pil kregen ze nog maar een paar kinderen. Joke Smit beschreef hun ongenoegen in 1967 in een baanbrekend essay. Vrouwen moesten volgens haar aan de slag, want ‘wie erin slaagt zijn potenties te realiseren kan zich tevreden voelen’. Het artikel geldt als het begin van de tweede feministische golf in Nederland.

Steeds meer vrouwen gingen doorleren, raakten hoger opgeleid en zochten een baan. Daarbij kozen ze massaal voor deeltijdwerk: tegenwoordig werkt driekwart van de vrouwen, van wie driekwart parttime. Zo hebben ze beide idealen met elkaar verbonden: ze werken voor geld en ontplooiing, maar houden tijd over voor hun gezin en de aangename zaken van het leven. Dat komt hun op het verwijt te staan dat ze niet fanatiek genoeg zijn, want parttimend bereik je nooit de top. Maar je kunt ze tegelijk als trendsetters zien, want ook van de mannen werkt inmiddels ruim 20 procent in deeltijd.

Tegenwoordig heeft de helft van de Nederlandse beroepsbevolking geen voltijdsbaan meer. Sommigen omdat ze niet meer uren kunnen krijgen, zoals laagopgeleide flexwerkers, maar vaak is het een bewuste keuze. De idealen van het langharig werkschuw tuig hebben school gemaakt. Veel Nederlanders leven niet meer om te werken, maar werken om te leven.