Home Dossiers Koude Oorlog In Zweden gestrande Sovjet-onderzeeër deed spanning stijgen

In Zweden gestrande Sovjet-onderzeeër deed spanning stijgen

  • Gepubliceerd op: 24 januari 2025
  • Laatste update 27 jan 2025
  • Auteur:
    Ivo van de Wijdeven
  • 7 minuten leestijd
In Zweden gestrande Sovjet-onderzeeër deed spanning stijgen
Wereldleiders tijdens de Koude Oorlog.
Dossier Koude Oorlog Bekijk dossier

Waarom nu?

De NAVO versterkt de aanwezigheid in de Oostzee om illegale acties door de Russische schaduwvloot tegen te gaan. 

Net als Russische schepen tegenwoordig, spioneerde de Sovjet-marine tijdens de Koude Oorlog in de Oostzee. Eén keer ging het goed mis. Een onderzeeboot liep aan de grond op de Zweedse kust. Volgens Moskou was de kapitein verdwaald, maar Stockholm geloofde daar niets van. 

Ingvar Svensson was met stomheid geslagen. Op 28 oktober 1981 was de Zweedse visser in alle vroegte met zijn sloepje uitgevaren om zijn netten bij het onbewoonde eilandje Torhamnaskär binnen te halen. Maar hij vond iets heel bijzonders: een complete onderzeeër, vastgelopen op de rotsen. Vanaf de commandotoren wapperde de marinevlag van de Sovjet-Unie en bemanningsleden met bontmutsen zwaaiden vervaarlijk met Kalasjnikovs.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Svensson koos het hazenpad en belde de vijftien kilometer verderop gelegen, belangrijke marinebasis Karlskrona. Daar vroeg men eerst of hij misschien een glaasje te veel ophad. Maar de visser hield voet bij stuk. Toen er ook nog een hulpverzoek aan de Russische Oostzeevloot werd onderschept, ging commandant Karl Andersson er met een patrouilleboot op uit om poolshoogte te nemen.  

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN Actueel leest u historische achtergronden bij het nieuws van vandaag. Nu de eerste maand voor maar 1,99.

Tegen die tijd had de bemanning van de S-363 de pogingen om weer los te komen gestaakt. De in 1957 gebouwde, 75 meter lange onderzeeër van de Whiskey-klasse patrouilleerde een paar dagen eerder nog ten oosten van het Deense eiland Bornholm. Eind 1981 waren er grote sociale spanningen in Polen en de marine van de Sovjet-Unie was massaal aanwezig in de Oostzee om in te grijpen als de NAVO daarvan probeerde te profiteren. 

De gestrande Sovjet-onderzeeër.
De gestrande Sovjet-onderzeeër in 1981. Bron: Wikimedia/Marinmuseum in Karlskrona.

Maar op 27 oktober zette kapitein Anatoli Goesjin koers naar de Zweedse kust. Het hoe en waarom is nooit helemaal opgehelderd. Volgens de Zweden voerde de S-363 een spionagemissie uit. De Sovjet-onderzeeër voer eerst langs een gebied waar in het geheim nieuwe torpedo’s werden getest en daarna – boven water – precies tussen twee mijnenvelden door via een zeer ondiep kanaal in de richting van Karlskrona. Iets voor achten ’s avonds liep de S-363 in het donker aan de grond bij het eilandje Torhamnaskär, dat in de verboden militaire zone rond de Zweedse marinebasis lag. 

‘Whiskey on the rocks’ 

Volgens het Kremlin was de onderzeeër simpelweg ver uit koers geraakt door navigatiefouten van een onervaren bemanning, die bovendien te kampen had met een defect gyrokompas. Hooggeplaatste Russische officieren verspreidden bovendien de roddel dat de bemanning starnakel dronken was. Later voegden ze daar ook nog aan toe dat de S-363 in nood was geraakt, hoewel het noodsignaal pas de volgende ochtend uitging. Maar politiek officier Vasili Besedin, destijds aan boord, verklaarde in 2006 in een Zweedse documentaire dat er wel degelijk een opdracht was om naar Zweden te varen. Volgens hem had de ervaren navigator een rekenfout gemaakt en had de talentvolle kapitein in mist en duisternis een vuurtoren aangezien voor een vissersboot, waardoor hij een verkeerde inschatting had gemaakt. 

Russische officieren verspreidden de roddel dat de bemanning starnakel dronken was 

Hoe dan ook, het resultaat was een ernstig diplomatiek incident. Én een schandaal in de Zweedse pers, omdat de marine pas vijftien uur later ter plaatse was. Eenmaal aangekomen ging commandant Andersson het gesprek aan met de Russen. Dat was nog niet zo makkelijk, want slechts één bemanningslid sprak gebrekkig Duits. Andersson ging aan boord van de onderzeeër en werd daar getrakteerd op lunch met ‘Russische thee’: shots verdunde alcohol met kersensiroop. 

De Russen probeerden Andersson ervan te overtuigen Sovjet-sleepboten te laten komen om de S-363 terug naar internationale wateren te slepen. Maar de Zweedse regering weigerde pertinent om nog meer Russen toe te laten in de verboden militaire zone. De Russische ambassadeur Yakovlev werd op het matje geroepen en mocht een officiële klacht overbrengen aan Moskou. Het Kremlin had verwacht dat het kleine neutrale Zweden wel even zou buigen voor de machtige Sovjet-Unie. Maar de Zweden brachten alles wat ze hadden rond Karlskrona in de hoogste staat van paraatheid en trommelden versterkingen op. Dienstplichtige militairen met zwart geschminkte gezichten verschansten zich op de eilandjes rond de gestrande onderzeeër. De toegang tot de baai werd hermetisch afgegrendeld. 

Die avond liep de spanning snel op. Een Sovjet-armada van tien oorlogsschepen naderde de grens van de Zweedse territoriale wateren en hield pas halt toen de Zweedse kustartillerie de doelradar richtte op het vlaggenschip. Een eenzame Russische sleepboot die toch probeerde de blokkade te doorbreken werd verdreven door een Zweedse onderzeeër. De Zweden hielden voet bij stuk: de Russen waren niet welkom. 

Een Sovjet-armada van tien oorlogsschepen naderde 

De internationale pers was dat wel: de Zweedse marine had eindelijk bewijs dat de Russen spioneerden. Tientallen buitenlandse journalisten kwamen af op de gestrande onderzeeër. ‘Whiskey on the rocks’ was wereldnieuws. Westerse media stelden besmuikt vast dat Moskou in de maag zat met een pijnlijke affaire. 

Kernkoppen aan boord 

Maar de ontstane patstelling zat de Zweden ook niet helemaal lekker. In het geheim trainden 24 Zweedse commando’s voor een bestorming van de S-363, waarbij de bemanning met traangas naar buiten zou worden gedwongen. Politiek officier Besedin verklaarde later dat de Russen opdracht hadden gekregen om de onderzeeër dan liever de lucht te laten vliegen à la Van Speijk. Dat had grote gevolgen kunnen hebben, want Zweedse onderzoekers hadden stiekem gemeten dat de vastgelopen onderzeeër uranium U-238 aan boord had. Dat is een isotoop dat bijna exclusief wordt gebruikt voor kernwapens.  

Tot een bestorming kwam het niet. De Zweedse regering wilde een echte confrontatie met het Kremlin voorkomen. Er werd koortsachtig gezocht naar een oplossing zonder gezichtsverlies voor beide partijen. De Zweden eisten excuses en het recht om kapitein Goesjin te ondervragen. Langdurig diplomatiek touwtrekken volgde. 

De bemanning van de S636
Besedin aan boord van de gestrande onderzeeër. Bron: ANP.

Uiteindelijk legde het Kremlin het vlaggetje om. Op 2 november werden Goesjin en Besedin aan boord van de Zweedse torpedobootjager Västervik los van elkaar verhoord in het bijzijn van twee attachés van de Russisch ambassade, in werkelijkheid agenten van de inlichtingendiensten KGB en GROe. De heren spreken elkaar zo vaak tegen dat het leek alsof ze op verschillende onderzeeërs hadden gezeten. Ook lijkt er gerommeld met het logboek. 

Tijdens het verhoor van Goesjin en Besedin werd het toch nog even heel spannend. Er stak een storm op en de S-363 wankelde vervaarlijk op de rotsen. De achtergebleven bemanning stak vuurpijlen af als noodsignaal. Vervolgens was op de radar van de Zweedse kustverdediging te zien dat twee destroyers van de Sovjet-armada koers zetten naar de baai. De Zweedse premier Thorbjörn Fälldin gaf bevel om de grens van Zweden te bewaken en wachtte in spanning af. Twintig minuten later kon hij weer opgelucht adem halen: het waren twee Duitse koopvaardijschepen die dwars door de buitengaats liggende Russische armada waren gevaren. 

Falldin
De Zweedse premier Thorbjörn Fäldinn.

Zweedse sleepboten hadden de onderzeeër ondertussen losgetrokken, maar tot ongenoegen van de Russen hielden ze hem wel nog vast in de baai. De Zweden waren eigenlijk niets wijzer geworden van hun onderzoek, maar besloten politiek theater te gaan maken. Op 5 november 1981 presenteerde Fälldin op een persconferentie een onderzoeksrapport met de conclusie dat de S-363 spioneerde én de stelling dat de onderzeeër kernwapens aan boord had. In de zaal kon je een speld horen vallen: kernwapens op een vastgelopen roestbak die een neutraal land bespioneerde. De Russen bevestigden noch ontkenden. Maar Besedin bekende jaren later in de Zweedse documentaire dat de S-363 inderdaad twee torpedo’s met kernkoppen aan boord had. Dat was ten tijde van de Koude Oorlog niet ongebruikelijk.  

Oneervol ontslag voor bemanning 

Uiteindelijk liep de affaire na tien dagen met een sisser af. Een dag na de presentatie van het onderzoeksrapport escorteerde de Zweedse marine de S-363 naar internationale wateren waar hij werd overgedragen aan de gereedliggende Sovjet-armada.  

Fälldin besloot dat hij wel een rustig avondje in de sauna had verdiend. Goesjin, Besedin en de rest van de bemanning werden na terugkeer in de Sovjet-Unie eindeloos verhoord. Daarna kregen ze allemaal oneervol ontslag, met uitzondering van politiek officier Besedin, die na de val van de Sovjet-Unie aan de slag ging als tuinman. 

Een monument op de plek waar de Russische onderzeeboot strandde.
Een monument op de plek waar de Russische onderzeeboot strandde.

De Zweden bleven tot 1989 op Sovjet-onderzeeërs jagen. Vandaag de dag zijn het de roestbakken van de Russische schaduwvloot die amok maken in de Oostzee. En er is nog een ander, belangrijk verschil: tijdens de Koude Oorlog was Zweden neutraal, maar nu jaagt het samen met zijn NAVO-bondgenoten.