Iedereen kent de ervaring: je staat in een museum voor een portret, kijkt er even naar en loopt door. Daarna krijg je het vreemde gevoel dat de ogen van dat geschilderde gezicht je door de zaal volgen. Zo begint Simon Schama zijn boek over de geschiedenis van Groot-Brittannië in portretten.
Aan de hand van beroemde portretten van William Shakespeare, Oliver Cromwell, Winston Churchill, koningin Elizabeth I, koning Charles I, John Locke, William Pitt, koningin Victoria, Charlie Chaplin, William Blake, Emmeline Pankhurst en vele anderen plaatst hij schilderijen in hun tijd.
Ook vertelt hij over de omstandigheden waaronder de portretten tot stand kwamen.
De meeste afbeeldingen hangen in de National Portrait Gallery in Londen. Maar niet allemaal, zo wordt pijnlijk duidelijk uit het eerste verhaal over het portret dat Graham Sutherland schilderde van Winston Churchill.
De staatsman die zo’n beslissende rol had gespeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog verloor de verkiezingen, maar was in 1951 weer premier geworden. Toen hij drie jaar later bekendmaakte te zullen aftreden, bood het Lagerhuis hem een schilderij aan. Het zou in het parlementsgebouw komen te hangen en daarmee een belangrijk symbool in de legacy van Churchill worden.
Maar opeens besloot Churchill toch aan te blijven: wie anders kon onderhandelen met John Foster Dulles of Eisenhower of de Sovjetleiders na Stalin? Zo werd het schilderij van Sutherland een wapen in Churchills verzet tegen zijn eigen aftreden – Schama schrijft het allemaal met veel suspense op.
Toen Churchill het doek zag, was hij ontzet. Sutherland had een uitgezakte oude man op een stoel geschilderd.
Maar afgesproken was nu eenmaal dat het kunstwerk in Westminster Hall aangeboden zou worden. ‘Het portret is een opmerkelijk voorbeeld van moderne kunst,’ zei Churchill bij de officiële onthulling recht in de camera van de BBC.
Je kon het wel aan hem overlaten om zo’n zinnetje als een ultieme vernedering te laten klinken.
Maar een radicale afwijzing kwam van zijn vrouw Clemmie. Het doek zou nog enkele dagen bij de Churchills thuis mogen hangen. En toen gebeurde het. Clemmie pleegde pictocide: zij verbrandde het vermaledijde doek.
Schama schrijft ook een mooi hoofdstuk over karikaturen. Nadat de vroeg-achttiende-eeuwse Romeinse kunstenaar Pier Leone Ghezzi naam had gemaakt als schilder van caricatura, gingen in Engeland talloze prentenmakers aan de slag om kritische tekeningen met een ‘on-gelijkenis’ op de markt te brengen. Allerlei zelfingenomen lieden moesten eraan geloven; ze werden afgebeeld met duivelstrekken, William Pitt zelfs als paddenstoel op een mesthoop. Deze karikaturen werden zo’n succes dat er zelfs ‘spotprentkaarten’ op de markt kwamen.
Eén beeld zegt meer dan duizend woorden, luidt het gezegde. Daarom is dit niet alleen een prachtig boek, maar ook leerzaam, omdat Schama bij elk beeld een fascinerend verhaal vertelt.
Hans Renders is directeur van het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
