In de winter van 1939-1940 had Finland de sympathie van de wereld. Als een dappere David nam het land het op tegen Goliath, de Sovjet-Unie. De Russen dachten dat ze hun buren snel konden overrompelen, maar ze verkeken zich op het fanatisme van de Finnen.
Het was aanvankelijk een merkwaardige oorlog, die Tweede Wereldoorlog. Hoewel Frankrijk en Groot-Brittannië Duitsland na de inval in Polen op 3 september 1939 de oorlog verklaarden, ondernamen ze aanvankelijk nauwelijks iets. De overgave van het Poolse leger op 6 oktober 1939 vormde zelfs het startschot van een paar betrekkelijk rustige maanden zonder veel oorlogshandelingen.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
In deze periode van ‘schemeroorlog’ of phoney war eiste één gewapend conflict de meeste aandacht op: de zogeheten Winteroorlog tussen Finland en de Sovjet-Unie. Net als de Duitse inval in Polen begon ook deze oorlog met een omstreden grensincident. De Sovjet-Unie beschuldigde Finland er ten onrechte van dat het op 26 november 1939 bombardementen had uitgevoerd op Russisch grondgebied en verbrak direct alle diplomatieke banden. Op 30 november viel het Sovjetleger vervolgens het buurland binnen met een troepenmacht van maar liefst 300.000 soldaten en meer dan 800 vliegtuigen. Daartegenover konden de Finnen een klein, niet erg goed geoutilleerd 120.000 soldaten tellend leger stellen. De militaire leiding van het Rode Leger verwachtte dat het Jozef Stalin de verslagen Finse natie als geschenk kon aanbieden voor zijn 61ste verjaardag op 18 december 1939.
Maar die inschatting bleek al te optimistisch. Het Finse leger was dan relatief klein, het was wel fanatiek en strategisch goed onderlegd. De verdedigingswerken in Zuidoost-Finland, die door de legendarische opperbevelhebber Carl Gustaf Mannerheim waren aangelegd, bleken een groot obstakel voor het logge Rode Leger. Vooral in het noorden voerden groepjes Finse soldaten, vaak lokale boeren en houthakkers, een zeer effectieve sneeuwguerrilla, waarbij ze als ware biatlon-atleten zowel razendsnel konden skiën als doeltreffend schieten.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Inzet van vrouwen Vrijwilligers van het Finse hulpkorps Lotta Svärd bereiden eten voor de soldaten.
De Finse boerenzoon Simon Häyhä zou als sluipschutter op ski’s meer dan 500 Russische soldaten doden, wat hem in de Sovjet-Unie de bijnaam Belaya Smertj opleverde, ‘de Witte Dood’. Beroemd werd ook de paramilitaire vrouwenorganisatie Lotte Svärd, waarbij tienduizenden Finse vrouwen zich aansloten.
Gezichtsverlies
Minder succes had de door de Sovjet-Unie in het leven geroepen Finse volksregering onder leiding van Ole Kuusinen: buiten haar residentie in Terijoki aan het Ladoga-meer had ze geen enkele autoriteit. Het Rode Leger bleek bovendien ernstig verzwakt door de enorme zuiveringen die Stalin in de voorgaande jaren had doorgevoerd: duizenden vaak capabele officieren waren uit de weg geruimd en vervangen door tactisch weinig onderlegde, doodsbange groentjes. Op zijn 61ste verjaardag kreeg Stalin dan ook geen verslagen vijand als geschenk, maar paniek, rampspoed en nakend gezichtsverlies.
200.000 Russische soldaten sneuvelen, tegenover 25.000 Finnen
Er was de Sovjetdictator al enige tijd veel aan gelegen om de Finnen op de knieën te krijgen. De tsaren wisten reeds dat de bescherming van Sint-Petersburg, en daarmee van Rusland, afhankelijk was van de Russische controle over Finland. Na een oorlog met Zweden was Finland in 1809 in Russische handen overgaan. Sindsdien was het een semi-autonoom grootvorstendom binnen het tsaristische rijk. Maar in de chaos van 1917 hadden de Finnen zich met hulp van het Duitse Keizerrijk onafhankelijk verklaard.
Tijdens de eerste maanden van de onafhankelijkheid was het land het toneel van een bloedige burgeroorlog tussen nationalistische en communistische milities. De nationalisten trokken aan het langste eind en slaagden er bovendien in om behoorlijk wat grondgebied van het tsaristische rijk af te snoepen. De grens tussen Finland en de Sovjet-Unie lag daardoor slechts dertig kilometer van Sint-Petersburg, dat inmiddels in Leningrad was omgedoopt. Voor Stalin was dit onacceptabel. Zeker sinds Adolf Hitler aan de macht was in Duitsland, was hij zeer bezorgd over de veiligheid van de Sovjet-Unie. Hij vreesde onder meer dat Finland, waar de sympathie voor Duitsland betrekkelijk groot was, als springplank kon dienen voor het Duitse leger.
Solidariteitsacties
Aanvankelijk had hij geprobeerd om de gunst van Frankrijk en Groot-Brittannië te winnen, maar toen die strategie niet werkte, zocht hij van de weeromstuit contact met de aartsvijand nazi-Duitsland. Het resulteerde op 24 augustus 1939 in de ondertekening van een niet-aanvalspact, het zogeheten Molotov-Ribbentroppact. In geheimgehouden protocollen maakten de twee landen bovendien afspraken over de opdeling van Polen en de verdeling van invloedssferen in Oost-Europa. Daardoor kon Stalin veel van de verloren tsaristische grondgebieden weer opeisen, die in de chaos van na de Russische Revolutie en de daaropvolgende Burgeroorlog verloren waren gegaan, zoals de Baltische Staten, Oost-Polen, Bessarabië en ook Finland. Aanvankelijk probeerde hij dat nog op vreedzame wijze, maar de Finse regering was niet van zins om opnieuw te onderhandelen over de grenzen. Met een korte militaire campagne hoopte Stalin vervolgens de koppige Finnen bij zinnen te brengen.
Stalin vreest dat Finland als springplank voor de Duitsers kan dienen
Rond de jaarwisseling van 1939-1940 keek de wereld echter vol spanning toe hoe de dappere Finse David bezig leek de Sovjet-Goliath te verslaan. Honderden correspondenten trokken naar het noordelijke land, onder wie ‘soldaat van Oranje’ Erik Hazelhoff Roelfzema, om verslag te doen van de Finse heldenstrijd. In de Verenigde Staten en in verschillende Europese landen werden solidariteitsacties georganiseerd, en net als een paar jaar eerder tijdens de Spaanse Burgeroorlog stroomden er ook nu weer vrijwilligers uit allerlei landen toe om een handje te helpen. Daartoe werd de eenheid Osasto Sisu opgericht, die op haar hoogtepunt 717 man telde uit 22 verschillende staten.
Doorbraak van het Rode Leger . De Sovjets veroveren de stad Vyborg in het voorjaar van 1940. Schilderij door Alexander Blinkov.
Om verder gezichtsverlies te voorkomen lanceerde de Sovjet-Unie in januari 1940 een flink offensief, waarbij nog eens 140.000 soldaten en 1000 tanks werden ingezet. Bovendien werd de zwakke commandant Kliment Vorosjilov vervangen door Semjon Timosjenko. Op 17 februari brak het Rode Leger door de verzwakte Finse linies. Bevreesd voor mogelijke Franse en Britse militaire steun aan de Finnen, besloot Stalin direct zijn vredesvoorwaarden naar Helsinki te sturen. Die behelsden stevige territoriale concessies van in totaal 56.000 vierkante kilometer, maar garandeerden wel de Finse onafhankelijkheid. Moegestreden, maar met pijn in het hart besloot de Finse delegatie op 11 maart akkoord te gaan, waarmee aan de Winteroorlog na ruim drie maanden een einde kwam. Geschat wordt dat rond de 200.000 Russische soldaten zijn gesneuveld, tegenover 25.000 Finnen.
Stevige herstelbetalingen
De Winteroorlog had verstrekkende gevolgen voor het verloop van de Tweede Wereldoorlog. Door het zwakke optreden van het Rode Leger was Hitler ervan overtuigd geraakt dat hij de Sovjet-Unie in betrekkelijk rap tempo kon overrompelen. Zowel de Britten als de Duitsers hadden door de Winteroorlog meer dan ooit hun blik gericht op Scandinavië, dat met alle ijzerertsvoorraden van groot strategisch belang was. Om de Britten voor te zijn besloot Hitler op 6 april 1940 Denemarken en Noorwegen binnen te vallen.
Toen de Duitse Führer ruim een jaar later, op 22 juni 1941, de Sovjet-Unie de oorlog verklaarde, vond hij de Finnen aan zijn zijde. Het Finse leger heroverde veel van de in de Winteroorlog verloren gegane gebieden en voegde daaraan bovendien grote delen van Oost-Karelië toe. Hoewel de Finnen hun militaire operaties zo veel mogelijk los van die van Duitsland wilden zien, verloren zij hierdoor veel sympathie. Groot-Brittannië verklaarde het land formeel zelfs de oorlog.
Uiteindelijk wist het Rode Leger gebied te heroveren dat het in 1943 en 1944 aan Finland had verloren. In een nieuw verdrag werden de grenzen van maart 1940 grotendeels hersteld en werden de Finnen veroordeeld tot het betalen van stevige herstelbetalingen aan de Sovjet-Unie. Opvallend was wel dat Finland, anders dan de meeste Oost-Europese landen, tijdens de Koude Oorlog een redelijk zelfstandige binnenlandse koers mocht blijven varen, waardoor de democratie en vrijemarkteconomie gehandhaafd bleven.
Alleen in de buitenlandse politiek en in militaire aangelegenheden hield de Sovjet-Unie het buurland nadrukkelijk aan de leiband. Na de val van de Sovjet-Unie is Finland wel toegetreden tot de Europese Unie, maar een mogelijk lidmaatschap van de NAVO stuit zowel bij de eigen bevolking als bij het Rusland van Vladimir Poetin vooralsnog op veel weerstand.
Meer weten:
- Finland at War. The Winter War 1939-40 (2018) door Vesa Nenye en Peter Munter.
- Finland in the Second World War. Between Germany and Russia (2002) door Olli Vehviläinen.
- Het leven van de Soldaat van Oranje (1971/2010) door Erik Hazelhoff Roelfzema.