Geheime afspraakjes maken via postzegels

Wereldwijd worden er iedere dag honderd miljard WhatsAppberichten verstuurd. Een afspraakje is snel gemaakt én afgezegd. Hoe hielden geliefden en minnaars stiekem contact toen je nog geen snelle berichtjes kon versturen? 

Je wil je prille liefde een bericht sturen. Maar de schat woont nog in het ouderlijk huis. Het is niet de bedoeling dat je aanstaande schoonfamilie je smachtende teksten onderschept. Hoe pak je dat aan? Tegenwoordig is het geen punt: met WhatsApp en e-mail kun je pottenkijkers gemakkelijk omzeilen. Honderd jaar geleden was het ingewikkelder. Maar het kon wel. 

Bellen was nauwelijks een optie. In 1921 had nog geen drie op de honderd Nederlanders een telefoonaansluiting. Alleen de elite stond langs die route met elkaar in verbinding. Voor anderen waren het telegram of de brief de enige communicatiemiddelen. Gelukkig kenden de posterijen de service ‘poste restante’: de mogelijkheid om post niet bij je thuis te laten bezorgen, maar op een ander adres. Daar kon je het vervolgens in eigen persoon afhalen, buiten het zicht van huisgenoten.  

Poste restante-adressen waren bijvoorbeeld het postkantoor – dat is het overigens nog steeds – een kiosk of een boekhandel. Er stond een doos met enveloppen die een nummer of een codewoord hadden: ‘ABC’ of ‘Lentebloempje’, bijvoorbeeld. Noemde je dat codewoord bij het afhalen, dan kreeg je de envelop mee.  

Hoe wist je welk codewoord je moest zeggen om je brief te krijgen? Dat kon je in je correspondentie afspreken. Die kon op gang zijn gekomen via een huwelijksadvertentie in de krant, een verschijnsel dat vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw steeds populairder werd. Er verschenen steeds meer kranten in steeds hogere oplagen. Zo kon je in een steeds grotere vijver van potentiële partners vissen. Natuurlijk gaf je in je eerste brief niet direct je naam en adres; eerst maar eens zien of het contact standhield. Als dat het geval was, volgde vanzelf het moment van de eerste ontmoeting. Dat gebeurde vaak ergens op straat, waar je de ander eerst van een afstandje kon observeren. Foto’s maken was duur, dus veel first dates waren blind dates.  

Het poste-restante-schrijven kon slopend zijn. De ander kon je zomaar laten zitten door simpelweg geen antwoord meer te geven of niet te komen opdagen. In de kranten verschenen veel advertenties van radeloze minnaars die waren geghost. Brieven bleven liggen bij de kiosk of afspraakjes gingen de mist in omdat brieven te laat aankwamen. Smachtende minnaars stonden daardoor eindeloos te wachten op treinperrons en straathoeken. En vaak zat er niets anders op dan opnieuw een advertentie te plaatsen met de mededeling dat een nieuwe brief kon worden afgehaald. Zo gingen er weken en soms wel maanden vooraf aan een eerste date. 

Er was nog een truc om je liefje boodschappen te sturen zonder dat anderen die konden lezen. Je pakte een prentbriefkaart en krabbelde iets op de plek waarop je vervolgens de postzegel plakte. Op het voor iedereen zichtbare deel van de kaart schreef je dan iets neutraals, hooguit in enkele woorden. Soms was ‘Z.O.P.’ (Zie Onder Postzegel) genoeg. Het werd ook gedaan om geld uit te sparen. Als je vóór 1925 meer dan de naam van de afzender op een prentbriefkaart schreef, viel je in een hoger posttarief.  

De ontvanger weekte de postzegel eraf door de kaart even in de stoom van kokend water te houden en las vervolgens de verborgen boodschap van de afzender. Het ging niet altijd goed: de posterijen onderschepten regelmatig kaarten met ‘Z.O.P’ erop en gaven de geadresseerde een boete. 

Met een postzegel kon je nog meer trucs uithalen. Zo was er het verschijnsel postzegeltaal, dat was komen overwaaien uit Duitsland. Door de postzegel in een bepaalde positie op een prentbriefkaart te plakken, kon je een geheime boodschap overbrengen. Een postzegel ondersteboven betekende ‘Ik bemin je, lieveling’. Een postzegel schuin stond voor ‘Ik blijf je trouw’ en een postzegel dwars was codetaal voor ‘Mijn hart behoort aan een ander’.  

De betekenissen van de postzegelposities konden geliefden onderling afspreken. Daardoor bleef de onderliggende boodschap echt geheim. Maar fabrikanten van prentbriefkaarten speelden er ook gretig op in. Ze maakten postzegeltaalkaarten met afbeeldingen van postzegels en hun betekenissen. Achterop kon je de zegel dan in de gewenste positie plakken. Die prefab-kaarten waren minder geschikt voor geheime geliefden, maar sloegen toch aan: ze werden in heel Europa verkocht. Elk land had daarbij zijn eigen postzegeltaal. 

Een beetje platvloers was het wel, schreef Amy Groskamp-Ten Have in 1939 in haar beroemde etiquetteboek Hoe hoort het eigenlijk?. ‘Bakvischjes, verliefden en verloofden trachten in de “postzegeltaal” (het schots en scheef opplakken der zegels) elkander boodschappen over te brengen, meestal van teederen aard. Zij, die gesteld zijn op goede vormen zullen zich hieraan niet schuldig maken.’  

Postzegeltaal was niet alleen populair onder geliefden. In 1905 waarschuwde de politie dat ook gedetineerden via postzegels communiceerden met de buitenwereld, en dat gevangenispersoneel daar alert op moest zijn. 

Postzegeltaal bestond tot in de jaren zestig. Nu, meer dan een halve eeuw later, is de communicatie tussen geliefden drastisch veranderd. Prentbriefkaarten zijn verzamelobjecten geworden. Wie weet hoeveel geheime liefdesberichten er nog verscholen zitten onder de nooit-afgeweekte postzegels? 

Op het Instagramaccount ‘Liefde van Toen’ verschijnt elke dag een liefdesoproep of huwelijksadvertentie uit de krant van vroeger (1840-1940).