Deng Xiaoping was directeur van de BV China

Op het moment dat Deng in 1978 het roer van de Volksrepubliek China in handen kreeg, had hij al een lange en stormachtige politieke carrière achter de rug. In 1920 was hij op 16-jarige leeftijd tijdens een studie in Frankrijk in aanraking gekomen met de op communistische leest geschoeide Chinese studentenvereniging. Vier jaar later werd hij lid van de CCP. Na zijn terugkeer in China in 1927 steeg hij gestaag in de rangen van de partij.

Van jongs af aan werd Deng gewaardeerd om zijn grote organisatietalent. Hij was een van de aanvoerders in de guerrillaoorlogen tegen de nationalistische Kwomintang-partij in de jaren dertig en tegen de Japanse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog. Nadat de CCP in 1949 de Kwomintang versloeg en Mao de Volksrepubliek China uitriep, werd Deng lid van het Staand Comité van het Politbureau van de CCP en tevens secretaris-generaal. Daarmee werd hij de machtigste man na partijleider Mao Zedong.

Deng hield geen schone handen. Hij was actief in de zogeheten ‘campagne tegen de rechtse elementen’, waarin honderdduizenden mensen werden vervolgd die gehoor hadden gegeven aan een oproep van Mao om ‘honderd bloemen te laten bloeien’ en kritiek te uiten op het functioneren van de partij. In de daaropvolgende desastreus verlopen ‘Grote Sprong Voorwaarts’, waarmee Mao in één klap de grote industriële achterstand op de VS en de Sovjet-Unie hoopte in te halen, bleef Deng op de achtergrond. Hij nam wel het voortouw in het lenigen van de ontstane hongersnood, waardoor miljoenen Chinezen omgekomen waren. Maar daarbij nam de secretaris-generaal het niet altijd even nauw met de ideologische leer van Mao. Deng was praktischer ingesteld en maakte een begin met de versoepeling van de collectivisatie van de landbouw. ‘Het maakt niet uit of een kat zwart of wit is, als hij maar muizen vangt,’ zo vond hij.

Vanwege zijn lossere economische beleid kwam Deng in de problemen tijdens de ‘Culturele Revolutie’. Mao startte in 1966 een hardhandige zuivering van ‘revisionistische’ vijanden en ook Deng behoorde daar volgens hem toe. Hij werd ontheven van al zijn functies en moest aan de slag in een tractorfabriek in een slaperig provinciestadje. Daarmee kwam Deng goed weg, want de Culturele Revolutie kostte opnieuw miljoenen Chinezen het leven. Op voorspraak van premier Zhou Enlai mocht Deng in 1974 zelfs terugkeren in de politiek. Maar toen Zhou twee jaar later plots overleed, viel Deng opnieuw uit de gratie. Deng had weer geluk, niet veel later stierf Mao zelf. De Grote Overlevingskunstenaar had de wispelturigheid van de Grote Roerganger overleefd.

Deng had wel de boot gemist. Vlak voor zijn overlijden had Mao de relatief onbekende Hua Guofeng benoemd tot zijn opvolger. Het was Hua die letterlijk en figuurlijk afrekende met de ‘Bende van Vier’, de voortrekkers van de Culturele Revolutie die onder leiding van Mao’s vrouw Jiang Qing een greep naar de macht deden. Hua herstelde de rust door de Culturele Revolutie te beëindigen en zette de eerste stappen in het post-Mao-tijdperk. Hij realiseerde zich maar al te goed dat het anti-intellectualisme en de xenofobie van de Culturele Revolutie vooral de Volksrepubliek zelf schade berokkenden.

Het was ook Hua die in zijn twee jaar durende interregnum een begin maakte met de hervormingen waar Deng nu zo om wordt geroemd. Hua begon met de praktische invulling van de ‘Vier Moderniseringen’ op het gebied van landbouw, industrie, wetenschap en defensie. Hij wees de eerste ‘Speciale Economische Zones’ in de zuidelijke provincie Guangdong aan, waar kon worden geëxperimenteerd met buitenlandse investeringen en het importeren van buitenlandse technologische kennis om de Chinese economie te moderniseren.

Maar in december 1978 werd Hua tijdens de Derde Zitting van het Elfde Partijcongres door Deng op een zijspoor gemanoeuvreerd. Deng mocht dan wel vanwege zijn onmisbare organisatietalent door Hua in ere hersteld zijn, maar hij stak zijn mecenas toch een mes in de rug. Hua werd enerzijds verweten dat hij niet radicaal wilde breken met Mao’s gedachtegoed en anderzijds dat zijn economisch beleid een onbezonnen ‘westers geleide sprong voorwaarts’ was. Daarom is hij vrijwel verdwenen uit de Chinese geschiedenisboeken: Deng en zijn mensen gelden als de tweede generatie van Chinese leiders en niet Hua.

Na de Derde Zitting had Deng als partijleider tot november 1989 onbetwist de leiding over China. Hij ging vrolijk door op de door Hua ingeslagen weg, ook al had hij die eerder sterk bekritiseerd. De Vier Moderniseringen werden dus ook doorgezet. Deng wilde zo snel mogelijk economische groei op gang brengen. Die was volgens hem essentieel om welvaart en daarmee ook maatschappelijke stabiliteit te kunnen garanderen. In 1980 verordonneerde Deng dat het Chinese bbp in 2000 verviervoudigd moest zijn, een herculische taak voor een land dat pas net de eerste stappen op weg naar een moderne economie had gezet.

Om de kwakkelende landbouw een stevig duwtje in de rug te geven liet Deng de grote collectieve boerderijen ontmantelen. Boeren mochten hun eigen opbrengsten verkopen op de vrije binnenlandse markt. Ondernemerschap werd aangemoedigd en kleine familiebedrijfjes schoten als paddenstoelen uit de grond. Verlieslijdende staatsbedrijven werden geprivatiseerd. Privébezit was geen schande meer, maar werd essentieel geacht voor de economie.

Deng liet ook Mao’s streven naar economische gelijkheid los. ‘Rijk worden is goed,’ verklaarde Deng en hij voegde toe: ‘Het maakt niet uit of sommige gebieden eerst rijk worden.’ Dat was een verwijzing naar de vier Speciale Economische Zones. Die kwamen onder Deng tot volle wasdom en groeiden uit tot megasteden, waar vandaag de dag het overgrote deel van de goedkope Chinese producten vandaan komt. De deuren van China gingen niet alleen voor investeerders open, maar ook voor toeristen en studenten. En Chinezen mochten ook in het buitenland zakendoen of studeren. Alles om de economische groei aan te slingeren.

Daar zat geen grote visie als de Grote Sprong Voorwaarts achter. Deng koos voor een praktische bottom-upbenadering. Wanneer initiatieven op lokaal niveau in de praktijk bleken te werken, werden andere lokale bestuurders aangemoedigd om ze ook toe te passen. De resulterende hybride van socialisme en kapitalisme werd ‘socialisme met Chinese trekjes’ genoemd. Deng nam in de praktische experimenten nooit het voortouw, maar moedigde wel anderen aan. Hij fungeerde vooral als algemeen directeur van de BV China.

Begin jaren tachtig kende de economie een groeipercentage van meer dan 9 procent en tegelijkertijd schoot de welvaart in China omhoog. Voor het eerst sinds de Grote Sprong Voorwaarts waren er geen voedseltekorten meer. Langzaam verspreidde de welvaart zich over heel China. Dengs populariteit bereikte in 1984 een hoogtepunt. Daarna werd hij gedwongen om vanwege sterke inflatie de economische groei wat te temperen. De Chinese economie was oververhit geraakt door alle moderniseringen en investeringen.

Maar het was niet al goud wat er blonk. Corruptie was wijdverspreid binnen het staatsapparaat. Berucht is het geval van de gouverneur van Hainan die een greep in de staatskas had gedaan om 347.000 tv’s, 79.000 auto’s en 45.000 motorfietsen uit Japan te importeren en ze vervolgens tegen kunstmatig hoge prijzen te verkopen. Deng had ingecalculeerd dat de razendsnelle economische groei en zijn hervormingsprogramma ook ideologische onzuiverheid met zich mee zouden brengen: ‘Wanneer je het raam openzet, komen er vliegen binnen.’

En Deng was weliswaar voorstander van economische hervormingen, maar een vijfde modernisering – democratie – wilde hij absoluut niet. Burgers grepen zijn aantreden aan om te eisen dat het onrecht waaraan Mao hen had onderworpen werd goedgemaakt, maar kregen nul op het rekest. Mensenrechtenactivist Wei Jingshing haalde zich de woede op de hals toen hij Deng een dictator noemde en verdween tot 1997 achter de tralies.

Naast handige ondernemers spon de intelligentsia het meeste garen bij Dengs hervormingen. Wetenschap en technologie werden immers ook essentieel geacht en daarom hadden onderzoekers en studenten meer vrijheid genoten. Dat smaakte naar meer: ze eisten meer inspraak én verhoging van hun magere staatssalaris. Maar het tegenoverstelde gebeurde: voorzichtige experimenten met democratisering, zoals de oprichting van een studentenvakbond, werden juist voortijdig beëindigd.

Met het overlijden van de populaire liberale secretaris-generaal Hu Yaobang, de drijvende kracht achter de experimenten, leek de hoop op politieke hervormingen definitief vervlogen. In de zomer van 1989 sloeg de vlam in de pan. Meer dan een miljoen studenten en arbeiders gingen de straat op. Beelden van demonstraties op het Plein van de Hemelse Vrede gingen de hele wereld over. Terwijl Sovjetleider Michail Gorbatsjov tijdens de omwentelingen in Oost-Europa de tanks in de kazernes hield, aarzelde Deng niet om ze in te zetten tegen de demonstranten om de macht van de CCP veilig te stellen. In de nacht van 3 op 4 juni veegde het Volksleger met harde hand het plein schoon. Er is geen officieel dodental, maar honderden mensen verdwenen achter de tralies of zagen zich genoodzaakt het land uit de vluchten.

Deng trad af om de imagoschade voor de partij te beperken. Maar drie jaar later maakte hij op 88-jarige leeftijd een ‘Zuidelijke Reis’ door de Speciale Economische Zones om duidelijk te maken dat zijn economische hervormingen overeind moesten blijven. Hij wilde voorkomen dat conservatieve elementen binnen de CCP onder invloed van de omwentelingen in Oost-Europa de ingeslagen koers zouden wijzigen. Dat gebeurde niet. Vlak voor zijn dood in 1997 maakte Deng nog mee hoe het Chinese bbp, vier jaar voor op zijn schema, was verviervoudigd ten opzichte van 1980.

Xi Jinping mag dan de touwtjes in de afgelopen jaren weer strakker hebben aangetrokken, China kent nog steeds ‘socialisme met Chinese trekjes’. Economische groei is de kurk waar de Chinese maatschappelijke stabiliteit op drijft. Dat is de reden waarom Deng Xiaoping geldt als een van de drie grote leiders van China.