De Culturele Revolutie (1966-1968)

Toen de communistische leider Mao Zedong zijn greep op China dreigde te verliezen, bedacht hij een list. In 1966 lanceerde hij de Culturele Revolutie. Dat was in feite een burgeroorlog, waaruit hijzelf als held tevoorschijn kwam.

‘Vandaag ben ik de gelukkigste mens ter wereld. Ik heb onze grote leider voorzitter Mao gezien.’ Tienduizenden Chinese jongeren zeiden het elkaar na op 18 augustus 1966, ook al hadden ze soms alleen maar zijn arm of rug in de verte kunnen ontwaren.

Mao had die dag een miljoen Rode Gardisten op het Tiananmen-plein geïnspecteerd. Op het hoogtepunt van de ceremonie speldde een scholiere Mao een rode armband op, net zo een als de Rode Garde zelf droeg. Rode Boekjes met zijn verzamelde uitspraken waren niet aan te slepen, en iedereen wilde een speldje met zijn beeltenis.

Mao Zedong was al tientallen jaren een machtig man. Na een lange strijd tegen de Kwomintang van Chiang Kai-shek had hij op 1 oktober 1949 de Volksrepubliek China uitgeroepen, waarvan hij de eerste president werd.

In 1958 lanceerde Mao een plan om China in sneltreinvaart in een moderne, geïndustrialiseerde natie te veranderen. Deze Grote Sprong Voorwaarts leek in eerste instantie een succes, maar dat was vooral het werk van de propaganda-afdeling. In werkelijkheid stierven tientallen miljoenen Chinezen door honger en koerste de kersverse republiek regelrecht op de afgrond af.

Binnen de partij zwol de kritiek op Mao aan en in 1959 moest hij het presidentschap afstaan aan Liu Shaoqi. Maar helemaal breken met de oprichter van de partij en de grondlegger van de Volksrepubliek durfde de partijtop niet. Mao bleef voorzitter.

Hij beschouwde de kritiek als een persoonlijke belediging. Daarbij moet hij vaak aan zijn grote voorbeeld Sovjetleider Jozef Stalin hebben gedacht, met wiens erfenis in 1956 radicaal werd afgerekend door Nikita Chroesjtsjov tijdens de zogeheten ‘destalinisatie’. Mao vreesde dat het ook zijn nalatenschap zo zou vergaan. Toen in 1962 de Grote Sprong Voorwaarts door Liu als een ‘door de mens veroorzaakte ramp’ werd getypeerd, wist hij genoeg. Hij moest er nog harder aan trekken om van de revolutie een succes te maken en opponenten elimineren die zijn politieke erfenis konden bezoedelen.

In de luwte werkte hij aan een comeback als alleenheerser van China. Hij probeerde de mislukking van de desastreuze Grote Sprong Voorwaarts zo veel mogelijk in de schoenen te schuiven van de partijleiding, die zijn plannen niet goed zou hebben uitgevoerd. Hij beschuldigde tegenstanders, zodat ze werden weggezuiverd, en liet vertrouwelingen in hun plaats benoemen om zijn machtsbasis te versterken. De partijtop wilde hem te vriend houden en bood nauwelijks tegenspel.

In 1966 was de tijd rijp om de absolute macht opnieuw naar zich toe te trekken. Mao begreep dat hij van de partijleiders weinig te verwachten had en bedacht een campagne die zich direct tot het volk richtte: de Culturele Revolutie.

Op 16 mei 1966 liet Mao een intern partijdocument publiceren waarin ‘vertegenwoordigers van de bourgeoisie’ werden aangevallen. Ze werden ervan beschuldigd dat ze de verworvenheden van de communistische revolutie teniet wilden doen en het kapitalisme wilden herstellen.

De partijtop was niet onmiddellijk gealarmeerd, omdat het document vage termen gebruikte, zodat onduidelijk was wie precies het mikpunt was. Bovendien konden de leiders onmogelijk tegen het uitgangspunt zijn contrarevolutionairen uit te schakelen.

Pas toen naar aanleiding van de circulaire het partijcomité van de stad Beijing werd vervangen, sloeg de angst toe. Oudere partijleiders herinnerden zich Mao’s campagne Laat Honderd Bloemen Bloeien nog, waarin ook werd opgeroepen kritiek op de partij te uiten. Wie dat deed, werd later als antirevolutionair aan de kant gezet. Die campagne was bedoeld om ‘de slangen uit hun holen te lokken’. Daarom hield iedereen nu zijn mond.

Op 1 juni lazen de Chinezen in het Volksdagblad voor het eerst over de Grote Proletarische Culturele Revolutie. In een vlammend artikel werden burgers opgeroepen kritiek te leveren op alle vertegenwoordigers van de bourgeoisie die probeerden ‘hun conservatieve staatsmacht te behouden door arbeiders te misleiden, voor de gek te houden en te verlammen’.

De campagne sloeg onmiddellijk aan onder jongeren. Zij waren opgevoed met partijpropaganda en stonden te trappelen om Mao te dienen. Gretig gingen ze op scholen en universiteiten op zoek naar de politieke antecedenten van hun docenten. In het artikel stond immers dat goed moest worden gekeken naar de zuiverheid van ‘burgerlijke specialisten’, ‘wetenschappelijke autoriteiten’ en ‘eerbiedwaardige meesters’.

Op veel leraren bleek iets aan te merken, en als de jongeren daarvoor zelf niet het bewijs vonden, waren er wel docenten die elkaar beschuldigden in de hoop zelf vrijuit te gaan. In het gunstigste geval werden docenten door hun studenten alleen vernederd: ze moesten een zotskap dragen of werden met zwarte inkt overgoten. Maar al snel ontaardde de campagne. Mishandelingen, martelingen zelfs, waren aan de orde van de dag, en er vielen doden.

De partijleiding stuurde werkploegen het land in om de Culturele Revolutie in goede banen te leiden. Zij probeerden de woede te kanaliseren en te beperken tot scholen, universiteiten en fabrieken. Maar de geest was uit de fles. Jongeren begonnen zich af te vragen waarom de campagne zich niet tegen reactionaire partijbonzen richtte.

Dit was het moment dat Mao zich weer in het openbare leven vertoonde. Nadat hij de lont in het kruitvat had gestoken, had hij zich wekenlang op de vlakte gehouden. Eenmaal weer in het politieke centrum eiste hij dat de werkploegen werden teruggetrokken. Hij beschuldigde de politieke top ervan dat ze bang waren voor de massa; daarop werd de campagne verlegd naar het partijapparaat, dat op politieke zuiverheid werd geïnspecteerd. En passant zorgde Mao ervoor dat werd afgerekend met Liu.

De jongeren waren euforisch en beschouwden Mao als hun bevrijder. Studenten van de Tsinghua-universiteit die een zogeheten ‘Rode Garde’ hadden gevormd, ontvingen een persoonlijke steunbetuiging van Mao. Hierop werden overal in het land Rode Gardes opgericht, die iedereen die ze verdacht vonden aanpakten.

Rode Gardisten deden huiszoekingen op zoek naar bewijs voor antirevolutionaire tendensen. De massahysterie was zo groot dat sommige kinderen zelfs hun ouders aangaven. Een gerucht over mogelijke wraakacties van klassenvijanden leidde tot slachtpartijen. Politie en leger sloegen alarm, maar kregen de opdracht de Rode Gardes geen strobreed in de weg te leggen.

In oktober 1966 vond een kentering van het geweld plaats toen Mao de voorhoede van de Rode Gardisten ervan beschuldigde dat ze zelf reactionair waren. Alleen om hun werkelijke intenties te maskeren hadden ze de rode vlag gehesen, beweerde hij. De Chinezen die buiten de Rode Gardes waren gehouden omdat ze niet tot de rode familie behoorden, zagen hun kans schoon. Alle woede kwam eruit en oude rekeningen werden vereffend. Groepen namen het tegen elkaar op.

Mao genoot van het machtsspel en zijn herwonnen status als geliefde leider. Er werden dansfeestjes voor hem georganiseerd, waarbij er altijd wel een vrouwelijke cadet van een legeracademie was die het als een eer beschouwde hem naar de slaapkamer te vergezellen. Op de avond van zijn 73ste verjaardag bracht hij in klein gezelschap een toost uit op de burgeroorlog die hij had veroorzaakt.

Mao had geen blauwdruk voor de Culturele Revolutie. Hij wist alleen dat hij chaos moest creëren om zijn persoonlijke agenda te realiseren en politiek tegenstanders buitenspel te zetten. Maar de prijs voor het land was hoog. De economie was totaal ontwricht. De werkloosheid explodeerde. Op het platteland werkten alleen nog senioren op het veld. Er was tekort aan alles. Rebellen bewapenden zich door arsenalen te overvallen. Rondes van geweld volgden elkaar op. Het leger werd ingezet, weer teruggeroepen en opnieuw ingezet.

Pas in augustus 1968 werd de Culturele Revolutie stilgelegd, toen Mao de Rode Gardes maande naar de collegebanken terug te keren. ‘De arbeidersklasse heeft het weer voor het zeggen,’ liet hij weten. In feite bedoelde hij dat de partij de leiding weer overnam. Net zo plotseling als het geweld was begonnen, hield het ook weer op. Op 7 september riep de partijtop de algehele overwinning uit. Over de 1,5 à 2 miljoen doden sprak niemand.

Op het negende partijcongres in april 1969 werd de Culturele Revolutie een succes genoemd. De vernedering die Mao was aangedaan was teruggedraaid. Mao was terug! Binnen de partij bleef het tot zijn dood op 9 september 1976 onrustig.

Tienduizenden partijfunctionarissen en intellectuelen werden naar heropvoedingskampen op het platteland gestuurd. Ook jongeren wachtte herscholing op het platteland. Het ontbrak hun daar aan onderdak en voedsel. Ze moesten keihard werken, en wie niet presteerde kreeg straf. Veel jongeren werden ziek, meisjes werden seksueel misbruikt. Velen zagen het niet meer zitten en pleegden zelfmoord.

Maar voor de meeste Chinezen was de Culturele Revolutie voorbij en hernam het gewone leven zijn loop. Toch hing er verandering in de lucht. In 1971 bezocht de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Henri Kissinger de Volksrepubliek in het diepste geheim, een jaar later gevolgd door president Nixon.

Achteraf bezien heeft de Culturele Revolutie de deur op een kier gezet voor het kapitalisme. De barre omstandigheden lieten een schaduweconomie opbloeien, met dubbele boekhoudingen om partijcontroleurs te misleiden, zwarte handel en illegale fabrieken. De campagne om het land te zuiveren van kapitalistische invloeden vormde ironisch genoeg vanaf 1976 de basis voor het opendeurbeleid van de nieuwe politiek leider Deng Xiaoping.