De raadsels van Nostradamus

‘Dat het leven en het geluk met je mogen zijn!’ schreef Nostradamus in 1555 als openingsregel in Centuriën, dat aan zijn zoon César is opgedragen. César was zijn derde kind. De eerste twee waren, evenals zijn eerste vrouw, al vele jaren ervoor door ziekte gestorven. Inmiddels had Nostradamus zich na vele omzwervingen gevestigd in het plaatsje Salon. Als arts had hij in het eerste deel van zijn leven achting verworven met zijn moedige optredens tijdens pestepidemieën in steden als Lyon en Aix-en-Provence. Nu hij zich op een vaste plek had gevestigd, bouwde hij boven in zijn huis een observatorium. Hij sliep altijd kort, omdat hij in het nachtelijk donker de sterrenhemel wilde observeren.

In het voorwoord van zijn boek vervolgde hij: ‘Je late komst, César Nostradamus, mijn zoon, heeft mij veel van mijn tijd in voortdurende nachtelijke studiën doen besteden aan het op schrift stellen van hetgeen ik voor je herinnering wil nalaten (…) dingen die strekken tot algemeen nut van de mensen, en waarvan de Godheid mij kennis heeft gegeven door middel van de rondloop der sterren.’

Nostradamus stopte Centuriën vol cryptische profetieën over wat er in volgende eeuwen zou gebeuren, verwoord in vierregelige allegorische verzen. Eerder had hij al almanakken geschreven, die maximaal een jaar vooruitkeken. Dit keer was Nostradamus’ profetische ambitie oneindig veel groter.

Van Centuriën bracht Nostradamus tijdens zijn leven meerdere edities uit en het boek houdt nog steeds mensen bezig. De profetieën reiken namelijk tot het jaar 3797. Niet zonder zelfspot schrijft Nostradamus aan zijn zoon: ‘Wellicht zullen sommigen, wanneer zij die lange tijdspanne zien, het voorhoofd fronsen.’ Waarna hij op serieuze toon vervolgt: ‘En ze omvatten de oorzaken van alle dingen over de gehele aarde, mijn zoon, zodat je, wanneer je de volwassen leeftijd bereikt, in je eigen land en onder je eigen geboortehemel de toekomstige gebeurtenissen kunt voorzien.’

Het boek maakte Nostradamus tot een beroemdheid en bracht hem in 1556 naar het hof van de Franse koning Hendrik II en diens vrouw Catherine de Medici om de horoscopen van hun kinderen te lezen. Vooral Catherine hechtte geloof aan de astrologie die Nostradamus gebruikte voor zijn voorspellingen. Later, toen hij al gestorven was, liet ze een Griekse zuil oprichten waarop je kon staan om de sterrenhemel te bestuderen. Deze Colonne de l’Horoscope staat nu nog in het eerste arrondissement van Parijs.

Nostradamus werd in 1503 geboren in een Joodse familie in het Zuid-Franse plaatsje Saint-Rémy in de Provence. In de eeuw ervoor maakte de Provence nog geen deel uit van het Franse koninkrijk en konden Joden zich er veilig wanen dankzij de regerende vorst René de Goede. Nostradamus’ grootvader, Pierre de Nostradame, was evenals zijn latere kleinzoon zowel arts als astroloog. Deze Pierre had een apothekerspraktijk gevoerd in de stad Arles, waar hij door andere medicijnmakers werd gewantrouwd vanwege zijn eigenzinnige recepten. Ook was hij lijfarts geweest van een zoon van René de Goede. Die laatste had zelf ook een arts en astroloog in dienst gehad, genaamd Jean de Saint-Rémy. Deze Jean zou de tweede grootvader van Nostradamus worden. De Zuid-Franse ziener voegde zich dus in een rijke familietraditie.

Na de dood van René de Goede in 1468 kwam de Provence onder de Franse kroon en sindsdien moesten Joden zich laten dopen. Nostradamus groeide daarom op met een christelijke achternaam en werd een doorleefde katholiek, die weinig moest hebben van de protestantse hervormingen van zijn tijd. Zijn op de astrologie gebaseerde profetieën stelde hij in dienst van Gods Koninkrijk.

Hij was een apocalypticus, zoals veel van zijn eeuwgenoten, en was diep doordrongen van de Joods-christelijke tijdrekening die zou eindigen met een door God bepaald einde der tijden.

Nostradamus leefde in een uiterst roerige periode. Toen hij acht jaar oud was, publiceerde Desiderius Erasmus zijn provocatieve satire Lof der Zotheid, waarin de grootste geleerde van die tijd Vrouwe Dwaasheid opvoerde, die spotte met de geestelijkheid en de adel. Toen hij veertien was, begon monnik Maarten Luther zijn grote verzet tegen de katholieke kerk en barstte de Reformatie los, leidend tot verzengende godsdienstoorlogen in Engeland, de Nederlanden, de Duitse gebieden en ook in Frankrijk zelf.

Nostradamus was 31 toen de apocalyptische wederdopers de Duitse stad Münster innamen om er het Nieuwe Jeruzalem te stichten. Negen jaar later bracht de Poolse astronoom Copernicus een legendarische boek uit, waarin hij beschreef dat de zon, en niet de aarde, in het middelpunt van ons sterrenstelsel staat.

Tegelijkertijd leed het zestiende-eeuwse Europa onder aanzienlijke klimaatextremen. De zomer van 1540 staat nu nog bekend als de misschien wel heetste en droogste aller tijden. Twintig jaar later sloeg de temperatuur naar de andere kant uit. Grote rivieren als de Rhône, Seine, Theems en Schelde veranderden in bevroren snelwegen. De lagune van Venetië was tot in maart een ijsbaan.

Terwijl Pieter Breugel de Oude in de Nederlanden werkte aan zijn schilderij Triomf van de Dood, waarde in een land als Frankrijk elk jaar wel ergens de builenpest rond en braken er regelmatig epidemieën uit.

De moeilijke tijden maakten onder mensen het verlangen los te weten wat de toekomst zou brengen. Dat verklaart de belangstelling voor Nostradamus’ voorspellingen, ook omdat velen geloofden dat gebeurtenissen bovennatuurlijk werden gestuurd. Daarbij profiteerde hij, net als zijn tijdgenoten Erasmus, Luther en Calvijn, van de mediarevolutie van de zestiende eeuw: de verspreiding van zowel geletterdheid als het gedrukte boek. Nostradamus reisde regelmatig naar Lyon, de stad van drukkers en uitgevers, om een almanak te laten verschijnen.

Al in die periode werd zijn werk vertaald uitgegeven, in Engeland, maar ook in de Nederlanden. De werken van zijn beroemde tijdgenoten werden door de kerk gecensureerd, maar de zijne niet, omdat hij als een goede katholiek gold.

Tot de grote klantenkring van Nostradamus behoorden ook hooggeplaatsten uit de kerk. In het archief van Arles bevindt zich een brief van hem aan de bisschop van Orange, het prinsdom dat Willem van Nassau zo’n tien jaar eerder had geërfd. De bisschop had bij Nostradamus gemeld dat een zilveren kelk gestolen was. De ziener antwoordde dat Orange door de ergste pestepidemie in zijn geschiedenis zou worden getroffen als de kelk niet terugkeerde. De dief zou een afgrijselijke dood sterven. Het advies van Nostradamus aan de bisschop was om deze omineuze brief op een openbare plek op te hangen.

Nostradamus was niet zonder vrees: zijn profetieën mochten de openbare orde niet verstoren. Toen de Franse koning Hendrik II in 1559 overleed nadat hij was geraakt door een versplinterde lans tijdens een duel op een riddertoernooi, ontstond er tumult omdat niet alleen de Italiaanse astroloog Luc Gauric, maar ook Nostradamus dit leken te hebben voorspeld. ‘Vervloekt is de goddelijke die dit voorspeld heeft,’ zou de graaf van Montmorency hebben gezegd. Hij was de ongelukkige die de koning had gedood.

Het was grotendeels uit voorzichtigheid dat Nostradamus de vierregelige verzen in Centuriën niet kristalhelder heeft opgeschreven, maar in een mengelmoes van Frans, Provençaals, Latijn en Grieks, inclusief afkortingen, astrologische termen en veel beeldspraak. Bovendien husselde hij de kwatrijnen door elkaar, waardoor het ook nu nog een raadsel is in welke volgorde ze zouden moeten staan.

Die raadselachtigheid is een van de redenen waarom het werk van Nostradamus altijd courant is gebleven. Eens in de zoveel tijd duikt er iemand op die denkt te weten in welke volgorde de kwatrijnen moeten staan. Bovendien roept elk tijdsgewricht zijn eigen interpretaties op. In de zestiende eeuw werd geloofd dat Nostradamus de godsdienstoorlog had voorspeld die volgde na de dood van Hendrik II. In de Tweede Wereldoorlog werd gedacht dat hij de overwinning van nazi-Duitsland op Engeland had zien aankomen, evenals de teloorgang van Polen. In de jaren tachtig lazen sommigen de opkomst van de socialist François Mitterrand in Frankrijk in zijn teksten, net als de Islamitische Revolutie in Iran.

Juist op die ondoorgrondelijkheid wees de filosoof en schrijver Michel de Montaigne al. Hij was dertig jaar jonger dan Nostradamus en noteerde in zijn Essays (1580) het volgende over voorspellingen: ‘Wat ik wel met mijn eigen ogen gezien heb is dat de mensen in tijden van maatschappelijke onrust, wanneer ze overrompeld worden door hun lotgevallen, zich weerhalsoverkop in allerlei vormen van bijgeloof storten en zo ook de hemel afzoeken naar oorzaken en oeroude aankondigingen van hun ongeluk.’ In de ogen van Montaigne zijn sommige mensen ertoe in staat ‘om in alle geschriften alles te vinden wat zij erin zoeken, aangezien het een tijdverdrijf van spitsvondige geesten is, die tijd genoeg hebben’.

Hun interpretaties worden mogelijk gemaakt door de aard van de teksten, zoals die van Nostradamus. Ze bevatten ‘de duistere, dubbelzinnige en zonderlinge taal van het profetisch jargon, waaraan de auteurs nooit een heldere betekenis geven, zodat het nageslacht er elke uitleg aan kan geven die het wil’.