Historische stropop-redeneringen wekken in mij een even hartstochtelijke als nutteloze afkeer. Ik kan me daar verschrikkelijk over opwinden, en weet tegelijkertijd dat het toch helemaal niets uitmaakt en dat alle betrokkenen gewoon zullen doorgaan met het opstellen van stropoppen. Waarom? Omdat het zo lekker makkelijk is om, niet gehinderd door enige feitenkennis, je eigen standpunt te versterken en dat van de ander onderuit te schoppen.
Dus. Ik ben geen factchecker en ook geen Don Quichote, maar ik ga hier toch even de strijd met de windmolens aan. En wel die windmolens die steeds weer op verrassende, doch stuitend ongeïnformeerde wijze het Congres van Wenen in de strijd blazen. In discussies over de Russische aanvalsoorlog in Oekraïne is die gebeurtenis uit 1815 namelijk al diverse keren voorbijgekomen. Al in 2014 pleitten geschiedfilosoof Frank Ankersmit en anderen ervoor om vanwege de Russische inmenging op de Krim een nieuw soort Congres van Wenen op te tuigen. Dit idee duikt sindsdien steeds weer op. Het argument is dan dat we Rusland net als in 1815 als grote mogendheid moeten erkennen en een plek aan de onderhandelingstafel moeten toebedelen. Journalist en schrijver Hubert Smeets ging in de NRC van 13 februari stevig tekeer tegen die suggestie van ‘empathie’ met een ‘vernederd Rusland’, en gooide en passant ook het Congres van Wenen weer met het badwater weg.
Meer columns lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Mijn positie aangaande de oorlog in Oekraïne zit eerder op de lijn van Smeets, maar dat neemt niet weg dat het Congres van Wenen hier door beide partijen volledig ten onrechte wordt geclaimd dan wel verworpen.
Ten eerste: het Congres van Wenen werd niet bijeengeroepen om een einde te maken aan een oorlog. Het Congres was het gevolg van de overgave van Frankrijk. Het werd in vredestijd belegd om over de nieuwe veiligheidsorde van Europa na te denken. Dat was juist het vernieuwende eraan: de oorlog was al voorbij, de wapenstilstand al gesloten; het ging nu om de vrede. Anno nu moet er eerst militair een doorbraak komen voordat er over duurzame vrede kan worden gesproken. Ten tweede: het Congres van Wenen wilde betere afspraken maken over invloedssferen en grenzen, waarbij niet alleen de grote, maar ook de kleine landen meededen. Ten derde: Frankrijk had aanvankelijk wel een rol in Wenen, maar toen Napoleon terugkwam en opnieuw een oorlog ontketende, werd Frankrijk buitenspel gezet en zelfs bezet door de geallieerde mogendheden.
Als we Rusland dus zien als het hedendaagse Frankrijk, is het duidelijk dat de vergelijking met het Congres van Wenen niet opgaat. Maar dat geldt ook voor de verwerping door Smeets. Het Europees Concert wist heel goed dat te veel empathie voor Frankrijk in 1815 niet handig was.
Ook als we 1815 gebruiken als argument om net als toen het autocratische Rusland en zijn invloedssferen te erkennen, klopt die lijn niet. Rusland was in 1815 een autocratisch land, maar het had met tsaar Alexander I een leider die zelf geen oorlog was begonnen, die als eerste vrede wilde, geen herstelbetalingen of reparaties eiste, en het liefst zijn troepen weer snel uit Frankrijk terugtrok. In een autocratie doen de mindset en de ideologie van de leider ertoe. Die van Alexander was er een van verzoening jegens Frankrijk. En dat maakt alle verschil.
Kortom, laat anno 2023 het Congres van Wenen maar even voor wat het is. Met de huidige despoot in het Kremlin heeft het helemaal geen zin om over een Concert van Europa of collectieve veiligheid na te denken. Deze Napoleon moet eerst zijn Waterloo vinden voordat er over vrede kan worden gesproken.
