Home Amsterdam is slim, empathisch en heeft lef

Amsterdam is slim, empathisch en heeft lef

  • Gepubliceerd op: 3 februari 2025
  • Laatste update 03 feb 2025
  • Auteur:
    Rob Hartmans
  • 4 minuten leestijd
De oudste plattegrond van Amsterdam. Door Cornelis Anthoniszoon, 1538.

Ter gelegenheid van de 750ste verjaardag van Amsterdam verschijnen er tal van boeken die laten zien hoe een klein vissersplaatsje kon uitgroeien tot een metropool. Rob Hartmans koos er drie, die verschillende aspecten van deze ontwikkeling behandelen. Wat is toch de aantrekkingskracht van Amsterdam? Dat is ‘gogme’, zo blijkt. 

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u ook toegang tot HN Actueel? Hiermee leest u dagelijks geschiedenisverhalen met een actuele aanleiding op onze website en ontvangt u exclusieve nieuwsbrieven. U kunt de eerste maand onbeperkt lezen voor € 1,99. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Onlangs begon een reeks festiviteiten, tentoonstellingen, festivals en activiteiten, waarmee een jaar lang het 750-jarig bestaan van de hoofdstad wordt gevierd. De afsluiting is op 27 oktober 2025. Veel mensen denken dat het dan zevenenhalve eeuw geleden is dat Amsterdam werd gesticht, of dat het dorp dat toen al enige tijd bestond stadsrechten kreeg. Beide opvattingen zijn onjuist. Er bestaat weliswaar een korte, op geitenperkament geschreven oorkonde die gedateerd is op 27 oktober 1275, maar dit is slechts een door de Hollandse graaf Floris V verleend privilege dat inhoudt dat ‘onze mensen bij Amestelledamme’ wegens ‘de schade die ze door ons en onze mensen hebben geleden’ voortaan op de waterwegen in zijn graafschap geen tol hoeven te betalen. 

Meer recensies lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Het is de oudste vermelding van de naam van de nederzetting rond de dam in de Amstel. Er woonden al meer dan twee eeuwen mensen aan de oever van dit riviertje, de dam was rond 1260 aangelegd en Floris V had eigenlijk weinig te zeggen over de nederzetting, omdat die op de grens lag tussen het graafschap Holland en het bisdom Utrecht. Het gebied was dus omstreden, en vermoedelijk had de in het privilege genoemde ‘schade’ iets te maken met de strijd tussen de graaf en de bisschop.  

Zo rond het jaar 1000 hadden de eerste bewoners zich hier gevestigd, in een tamelijk ondoordringbaar veengebied dat vanaf de elfde eeuw heel langzaam ontgonnen werd. Erg gunstig was de ligging niet en Amsterdam was nooit een echte stad geworden zonder de natuurramp van 1170. In dat jaar sloeg de Allerheiligenvloed grote gaten in de duinenrij van wat tegenwoordig de Waddeneilanden zijn en veranderde het Almere in de Zuiderzee. Bovendien liep ook het drooggevallen Oer-IJ weer vol water en mondde de Amstel voortaan uit op het IJ. Het oprukkende zeewater bood niet alleen mogelijkheden om handel te drijven, maar vormde ook een bedreiging, die bovendien werd verergerd doordat de steeds verdere ontginning van het veen leidde tot een ernstige daling van de bodem. Om een en ander onder controle te krijgen werd de Amstel dus afgedamd. 

In Amsterdam. Het water en de mensen roepen bouwhistoricus Gabri van Tussenbroek en archeoloog Ranjith Jayasena een levendig beeld op van de nederzetting Amestelledamme zoals die er rond 1275 moet hebben uitgezien. Ze beschrijven de strijd tegen het water en kunnen aan de hand van archeologische vondsten laten zien dat het dorp in die tijd meer was dan een verzameling vissershutten en dat handel en nijverheid er voorzichtig op gang kwamen. Stadsrechten kreeg Amsterdam rond 1300, maar raakte die na een conflict met de graaf van Holland binnen enkele jaren weer kwijt, om ze in 1342 definitief terug te krijgen. 

Hoe de stad zich hierna ontwikkelde wordt door Bas Kok met forse maar trefzekere stappen beschreven in Gogme. Hoe Amsterdam een wereldstad werd. Van de veertiende tot de zestiende eeuw groeide Amsterdam uit tot een relatief kleine, maar dichtbevolkte stad, met tal van handelaars, ambachtslieden en katholieke geestelijken. Rond 1500 woonden hier zo’n 10.000 mensen, maar zeventig jaar later was dit aantal ongeveer verdrievoudigd. De echte doorbraak kwam pas na 1585, toen Antwerpen definitief in Spaanse handen viel en de toegang van en naar de Noordzee werd afgesloten, waarna veel kooplieden en ambachtslieden uit de Zuidelijke Nederlanden zich in de Republiek en vooral in Amsterdam vestigden. In 1625 telde de stad hierdoor 100.000 inwoners, een aantal dat een eeuw later was verdubbeld. 

Dat Amsterdam in de zeventiende eeuw de belangrijkste Europese havenstad en een bruisend cultureel centrum werd, kwam volgens Kok niet alleen door de gunstige ligging en andere vormen van mazzel (zo profiteerde de Republiek sterk van het feit dat Spanje, Frankrijk, Duitsland en Engeland grote problemen hadden), maar ook door een collectieve eigenschap die hij ‘gogme’ noemt. Dit Jiddische woord is onvertaalbaar, maar staat voor zoiets als een combinatie van slimheid, durf en inlevingsvermogen. Als gevolg hiervan wist de stad herhaaldelijk problematische situaties om te buigen in eigen voordeel. Als verklaringsmodel is het wat mager, maar wie in vogelvlucht de geschiedenis van Amsterdam wil lezen, kan uitstekend terecht bij dit vlot geschreven boekje. 

Wie het aardig vindt om aan de hand van een groot aantal momentopnamen zelf ontwikkelingen te ontwaren, is wellicht gecharmeerd van het boek dat de redactie van Ons Amsterdam heeft samengesteld. Uit de circa 10.000 artikelen die zijn verschenen sinds het tijdschrift in 1949 werd opgericht is een royale keuze gemaakt, waarbij vooral minder bekende gebeurtenissen en onverwachte invalshoeken aandacht krijgen. Voorbeelden van de fraai geïllustreerde artikelen zijn de stadsbrand van 1421, de zwarte buren van Rembrandt, het ‘aansprekersoproer’ van 1696, de grote huurstaking van 1932 en het overlijden van het laatste begijntje in 1971. Een rijk lees- en kijkboek.  

Amsterdam. Het water en de mensen. Een dag aan de Amstel in 1275
Gabri van Tussenbroek en Ranjith Jayasena
112 p. Prometheus, € 9,99 

Amsterdam het water en de mensen door Gabri van Tussenbroek en Ranjith Jayasena

Gogme. Hoe Amsterdam een wereldstad werd
Bas Kok
203 p. Olivia Media, € 20,25 

Gogme. Hoe Amsterdam een wereldstad werd door Bas Kok

Ons Amsterdam 750 Jaar. Een bijzonder stadsgeschiedenis
Koen Kleijn (red.)
335 p. Walburg Pers, € 29,99 

Ons Amsterdam 750 jaar door Koen Kleijn

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 2 - 2025