Vlasov: het einde van een Russische overloper

Andrej Andrejevitsj Vlasov weet in de tweede helft van de jaren dertig, in tegenstelling tot duizenden andere officieren, aan Stalins zuiveringen te ontsnappen. Dat dankt hij mede aan zijn standplaats in die donkere dagen, China, waar hij de nationalist Chiang Kai-shek adviseert, een kortstondige bondgenoot van de communisten. Goed en wel terug verdedigt hij met wisselend succes achtereenvolgens Kiev en Moskou tegen de oprukkende Duitsers. Eind 1941 slaagt Vlasov er als eerste Sovjetcommandant in om de vijand van de hoofdstad weg te drijven, wat hem de Lenin-orde en andere versierselen oplevert. Hij is de veertig dan net gepasseerd en voor even een held.

Stalin stuurt hem vervolgens richting Leningrad, naar een regio waar de Russen nagenoeg zijn ingesloten. Het is een kansloze missie. Vlasov krijgt geen versterkingen. Verzoeken tot terugtrekking worden afgewezen. Als zijn 2de Stoottroepenleger nagenoeg is verslagen, geeft hij de resterende manschappen opdracht in kleine eenheden door de omsingeling te glippen en een goed heenkomen te zoeken. Voor tienduizenden eindigt dat met de dood of in gevangenschap.

Zelf zal Vlasov in een klein gezelschap enkele weken rondzwerven door de bossen en moerassen nabij de rivier de Volchov, een heel eind ten oosten van Leningrad. Hij weet maar al te goed dat Stalin geen clementie heeft met een verslagen legerleider. Een bericht van zijn echtgenote ruimt de laatste twijfel uit de weg. ‘Gosti byli,’ heeft ze geschreven: ‘Er waren gasten.’ Ze verwijst naar de gevreesde geheime politie van Stalins vazal Lavrenti Beria. Tijdens zijn zwerftocht langs de Volchov gist het in Vlasovs hoofd. Als de Duitsers hem op 12 juli 1942 in een boerenschuur vinden, is hij al tot de slotsom gekomen dat zijn volk bevrijd moet worden – bevrijd van Stalin, van het onzalige communisme, waarvan zelfs eenvoudige boeren als zijn ouders slechter zijn geworden. Ze mogen niet eens een koe bezitten.

Vaslov, die zijn uniform van alle tekens heeft ontdaan, maakt zich direct bekend bij de Duitsers. Hoewel ernstig vermagerd en onverzorgd, blijft hij door zijn donkere bril met dikke glazen, zijn hoge voorhoofd, maar vooral vanwege zijn lengte van bijna twee meter, een opvallende verschijning. Hij wordt afgevoerd naar een kamp waar andere Sovjetofficieren gevangenzitten, in Vinnytsja, een Oekraïense stad 200 kilometer ten zuidwesten van Kiev.

Daar kennen ze hem allemaal, in elk geval van naam. Het is generatiegenoot kolonel Vladimir Bojarski die zijn idee voor een anti-stalinistische troepenmacht onder zíjn gezag aanmoedigt. 

Op dat moment hebben trouwens honderdduizenden Sovjetsoldaten de ene dictator al voor de andere ingeruild: ze dienen Wehrmacht of Waffen-SS. Dat zullen er gedurende de hele oorlog 800.000 doen, zo rekent de Duitse militair historicus Joachim Hoffmann naderhand uit.

Het gaat merendeels om krijgsgevangenen, verslagenen die bij een terugkeer onder Stalin geen leven meer zullen hebben. De dictator beschouwt krijgsgevangenschap als landverraad. Andere overlopers willen simpelweg ontsnappen aan de beroerde behandeling in de Duitse kampen. Verder zijn dwangarbeiders en voor het bolsjewisme gevluchte emigranten van de partij, net als kozakkeneenheden en milities uit de veroverde regio’s.

Zolang ze in ondergeschikte posities dienen, bij voorkeur als kanonnenvoer, accepteert Adolf Hitler hun hulp. Hij beschouwt de Slavische volkeren als Untermenschen. Een Russisch bevrijdingsleger? Dat gaat nooit gebeuren, herhaalt de Führer op 8 juni 1943 tegenover een aantal getrouwen. Van de bijeenkomst op de Obersalzberg, in zijn Berghof, is een stenogram bewaard gebleven.

Het zijn vooral officieren buiten Hitlers inner circle die al snel na diens overgave in Vlasov een bondgenoot en charismatische aanvoerder herkennen. Met de Duitse opmars in het oosten, Operatie Barbarossa, schiet het dan al even niet meer op. Vlasovs hulp om Stalin te verjagen is meer dan welkom, redeneren zij.

Een van die officieren is Claus Schenk von Stauffenberg, later vooral bekend vanwege de mislukte aanslag in juli 1944 op Hitler. Verschillende anderen behoren tot de Fremde Heere Ost, dat voor het opperbevel inlichtingen over de Sovjet-Unie verzamelt en goed op de hoogte is. Onder hen commandant Reinhard Gehlen, de generaal die na de oorlog met hulp van de CIA de Bundesnachrichtendienst zal optuigen.

De meest betrokken liaison is de al eerder opgevoerde Duitse kapitein Wilfried Strik-Strikfeldt. Hij zal zelden van Vlasovs zijde wijken en hem door dik en dun steunen. Evenals de gevangen generaal heeft de in Riga geboren Strikfeldt een hartgrondige hekel aan Stalin en diens bolsjewisme, en ziet hij de Sovjetvolkeren als natuurlijke bondgenoten. 

Strikfeldt en de zijnen brengen Vlasov onder in een villa in de gegoede Berlijnse wijk Dahlem. Hij is daar amper nog een gevangene en mag onder escorte zelfs afreizen naar op Stalin veroverde gebieden om het volk te begeesteren en de harten te veroveren. Commandanten ter plaatse nodigen hem uit, propagandachef Goebbels is ronduit enthousiast en Hitler duldt het.

Als Vlasov tijdens een van die tournees wat al te zeer tamboereert op gelijkwaardigheid voor alle Sovjetvolkeren – binnen een unie van republieken waar Duitsers na de oorlog natuurlijk van harte welkom zullen zijn – volgt wel de opdracht deze Untermensch zijn plaats te wijzen.    

Intussen blijft Vlasov ver verwijderd van de rol die hij voor zichzelf heeft voorzien. Hoop en wanhoop strijden voortdurend om voorrang. Te velde, binnen de Fremde Heere Ost en bij diverse andere officieren mag hij dan gehoor vinden, de Führer en de generale staf houden hem aan het lijntje. Wat rest is een rol in hun propagandaoorlog, waarop Stalin reageert met een bombardement aan pamfletten over de landverrader. Volgens Strik-Strikfeldt verijdelen de Duitsers bovendien enkele aanslagen op Vlasovs leven.

Het slagveld komt pas in zicht als het te laat is. Op 16 september 1944 gaat Vlasov op bezoek bij Heinrich Himmler, die hem eerder nog voor Schwein heeft uitgemaakt. De SS-chef verklaart zich akkoord met de inzet van een Russisch bevrijdingsleger, om te beginnen niet meer dan twee divisies groot. Hun afspraak krijgt Hitlers zegen. De oorlog verkeert in een stadium waarin hij niet langer kieskeurig kan zijn wat militaire hulp betreft.

De eerdere inspanningen van de officieren van de Fremde Heere Ost betalen zich nu uit. Ze hebben net onder Berlijn een propaganda-unit annex opleidingscentrum voor Vlasovs kader ingericht. Vrijwilligers die voor hem willen vechten zijn er genoeg, zelfs te veel. Vanwege Himmlers bevel moet hij het aantal manschappen beperken tot zo’n 50.000. Ze krijgen het insigne met een blauw andreaskruis op een witte ondergrond. De Dresdner Bank draagt kapitaal aan, het Duitse leger wapentuig.

Maar de zogenoemde vlasovieten zullen nooit toekomen aan de gedroomde aanval op Stalin. Ze moeten bijdragen aan de verdediging van het Duitse Rijk. Vlasovs eerste divisie levert in april 1945 slag bij de Oder, maar trekt zich al snel terug voor de overmacht van het Rode Leger. Die vlotte aftocht voedt het wantrouwen van de Duitsers. 

Vlasov op zijn beurt heeft na zijn besprekingen met Himmler niet de illusie dat er met de nazi’s nog een wereld te winnen is. Hij volgt zijn eigen agenda, wil vooral tijd winnen, steun vergaren en op het juiste moment contact zoeken met de westerse geallieerden, zo proeft Strik-Strikfeldt, die als altijd met hem meedenkt. Vlasov is ervan overtuigd dat zeker de Amerikanen Stalin liever kwijt dan rijk zijn, en hém te zijner tijd een rol zullen gunnen.

Op 6 mei 1945 vecht het Russische bevrijdingsleger in Praag niet meer aan de zijde van de Duitsers, maar komt tegenover hen te staan. Het helpt Tsjecho-Slowaakse opstandelingen om de bezetter te verdrijven nog voordat het Rode Leger of de westerse geallieerden arriveren.

Na de schaarse gevechtshandelingen van zijn troepen geeft Vlasov zich over aan de Amerikanen. De generaal is ervan overtuigd dat hij als krijgsgevangene niet zal worden uitgeleverd aan Moskou. Hij heeft geen weet van de afspraken die Stalin, Franklin D. Roosevelt en Winston Churchill eerder dat jaar op de Krim hebben gemaakt, tijdens hun conferentie in Jalta. Daar hebben ze besloten Sovjetonderdanen uit te leveren, ook als dat kwaadschiks moet gebeuren. Hoewel juristen waarschuwen dat zo’n overeenkomst indruist tegen het internationaal recht, doen Amerikanen en Engelsen hun belofte gestand.

Als Vlasov op zaterdag 12 mei in een Amerikaans konvooi onderweg is en staande wordt gehouden door het Rode Leger, krijgt hij geen enkele bescherming. De overloper verdwijnt van het toneel. Hij komt terecht in de beruchte Moskouse Loebjanka-gevangenis. Daaruit ontsnappen geen geluiden, totdat begin augustus 1946 Sovjetkranten zonder verwijzing naar rang of stand berichten dat een groep mannen is opgehangen, onder wie ene A.A. Vlasov. 

Een deel van diens manschappen is in handen gevallen van het Rode Leger. Anderen hebben zich overgegeven aan de geallieerden en zijn uitgeleverd. Hun allen wacht executie of een transport naar de Goelag, veelal een langzame versie van de dood. De naam Vlasov en term ‘vlasovieten’ worden in de Sovjet-Unie synoniemen voor verrader(s). Dat zijn ze in het huidige Rusland nog altijd.