De laatste ooggetuigen van de Slag om Iwo Jima

De Slag om Iwo Jima kent een iconische foto: een groep soldaten hijst de Amerikaanse vlag. Hiermee vierden ze de Amerikaanse overwinning op het Japanse eiland, waar tussen 19 februari en 26 maart 1645 hevig gevochten werd. Maar deze slag kent ook een andere kant, vertelt de podcast Operatie Onthechting.

Die andere kant blijkt vastgelegd door de grootvader van kunstenaar Marianne Ingleby. Bruce Elkus was legerfotograaf en reisde met Amerikaanse soldaten af naar Iwo Jima, een Japans eiland dat slechts drie keer groter is dan Rottumerplaat. Toch werd hier tussen 19 februari en 26 maart 1945, in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog, hevig gevochten. Daarbij vonden 7000 Amerikanen en 21.000 Japanners de dood.

Tijdens zijn verblijf op het eiland fotografeerde Elkus alles, ook de gruwelijke taferelen. Kleindochter Ingleby erfde jaren geleden zijn archief en vond daarin schokkende beelden: een Japanse schedel op een stok als oorlogstrofee, soldaten die ledematen missen, brandende grotten waarin de Japanse vijand verstopt zat en Amerikaanse soldaten met naakte vrouwen in bordelen.

Het is een kant van de Slag om Iwo Jima die niet eerder zichtbaar was: de foto’s van Elkus werden te expliciet bevonden en daarom niet gepubliceerd. Een ander, heroïsch beeld ging de geschiedenisboeken in: Raising the Flag on Iwo Jima van fotograaf Joe Rosenthal, waarop Amerikaanse soldaten samen de vlag hijsen en de overwinning vieren.

In de podcastgaat Ingleby samen met Laura Stek, historicus en radiomaker bij OVT, op zoek naar het verhaal achter de beelden van haar opa. Daarbij haalt het tweetal de schrijfster en filosoof Susan Sontag aan: ‘Verhalen laten ons iets begrijpen, beelden doen iets anders, die achtervolgen is’.

Daarmee is Operatie Onthechting, naar Operation Detachement, de codenaam voor de Slag om Iwo Jima, een podcast over foto’s. Maar kan dat eigenlijk wel, een audioverhaal over beelden die je als luisteraar niet kunt zien? Ja, blijkt na de vier afleveringen. Juist bij foto’s die zo gruwelijk en expliciet zijn, is een korte omschrijving genoeg, gevolgd door de context.

Ingleby en Stek hebben ervoor gekozen om de podcast in twee delen te knippen: de eerste twee afleveringen gaan over de Amerikaanse kant van deze slag, de laatste twee afleveringen staan in het teken van het Japanse perspectief. Opvallend genoeg werd de eerste helft al voor de coronapandemie gemaakt en uitgebracht, en verscheen de tweede helft pas dit jaar, omdat het niet mogelijk was om eerder af te reizen naar Japan.

Iwo Jima werd ook wel het eiland van de jongeren genoemd: in 1945 gingen er Amerikaanse soldaten met een gemiddelde leeftijd van negentien jaar naartoe, om de eenvoudige reden dat er geen andere mannen meer beschikbaar waren. Ingleby spreekt een aantal van deze stokoude veteranen, die tot een paar jaar geleden nog bij elkaar kwamen. Zo doen de foto’s van legerfotograaf Elkus een veteraan aan een ervaring denken waar hij vóór de podcast nooit over heeft kunnen of willen praten. Net als de andere veteranen is de man inmiddels overleden, maar zijn verhaal leeft voort in Operatie Onthechting.

Na de coronapandemie reizen Ingleby en Stek af naar Japan. Daar blijkt het behoorlijk lastig om die kant van de Slag om Iwo Jima te vertellen. In Japan wordt heel anders omgegaan met deze geschiedenis, want het wordt verteld vanuit het perspectief van de verliezer. Veel aandacht was en is er niet voor. Ook is het een race tegen de klok: de laatste ooggetuigen zijn stokoud en lijken in eerste instantie onvindbaar. Toch slaagt het tweetal erin om een van de laatste Japanse veteranen te spreken die op het eiland gevochten heeft. Ook hij is inmiddels overleden.

In het bijzonder besteden de podcastmakers aandacht aan de ‘troostmeisjes’, de Japanse vrouwen die veelal gedwongen in de bordelen werkten en ook gefotografeerd werden door Elkus. In de podcast komt een bijna honderdjarige non aan het woord, die deze vrouwen na de oorlog opving in het klooster. Zij waren vervloekt en velen pleegden zelfmoord, vertelt deze non. Toch probeert zij deze vrouwen al decennialang in ere te herstellen en hun verhalen levend te houden.

Makers Ingleby en Stek zijn integer te werk gegaan en hebben precies genoeg aandacht besteed aan de expliciete beelden zelf, maar des te meer aan de context en verhalen erachter. Af en toe zit er wat dubbeling in de podcast, bijvoorbeeld als de Amerikaanse soldaten aan het woord komen, waarna dit in het Nederlands herhaald wordt. Dat haalt de snelheid er wat uit, maar het stoort niet: hierdoor kunnen deze ooggetuigenverslagen nog beter landen.

De belangrijkste verdienste van Operatie Onthechting is zonder twijfel dat het gelukt is om de laatste ooggetuigen, van beide kanten, een podium te geven. Daarmee worden hun verhalen van de vergetelheid gered. En het zijn juist die verhalen die verder gaan dan de geijkte beelden die de geschiedenisboeken zijn ingegaan, en zo een veel completer geven van de Slag om Iwo Jima.