Jane Austen bespot de zeden van haar tijd

‘3 or 4 families in a country village is the very thing to work on,’ schreef Austen zelf over de opzet van haar romans. Wat maakt haar werk toch zo goed? Allereerst de ongekend hoge kwaliteit van haar schrijfstijl. Typerend is de dikwijls herhaalde openingszin van Pride and Prejudice: ‘It is a truth universally acknowledged, that a single man in possession of a good fortune, must be in want of a wife.’ Hiermee toont Austen haar lezers in één klap de opgave waarvoor jonge vrouwen zich in haar tijd gesteld zagen: het binnenhalen van die ene bemiddelde man als de enige manier om hun toekomst zeker te stellen.

Haar thematiek is niet uniek. Tijdgenoten schreven net als zij over de huwelijksmarkt, standsverschil, de obsessie met geld, doodsangst voor armoedeval, jaloezie en intrige. Maar het is de wijze waarop de fijnzinnige Austen haar karakters haarscherp en onbarmhartig neerzet, die haar boven iedereen doet uitstijgen. Met veel gevoel voor ironie en humor tovert ze in prachtig gecomponeerde zinnen doodgewone mensen tot leven. Ook in de eenentwintigste eeuw zijn haar personages heel herkenbaar met hun fixaties, charme, ijdelheden en neuroses. Een lezer ziet ze zo voor zich, terwijl zij hen indirect beschrijft via de observaties van anderen.

Austens stijl is uniek, net als haar vrouwelijke hoofdpersonen die ietwat tegendraads zijn en zeer uitgesproken. Ronduit vernieuwend was het dat ze in Emma (1815) de vrije indirecte rede gebruikt. Austen schreef in plaats van de directe rede: ‘Zij dacht: ik zal hem nooit meer schrijven’, zonder inleiding van het personage in de vrij indirecte rede: ‘Zij zou hem maar nooit meer schrijven’. Niet eerder was deze verteltechniek consequent toegepast in een roman, waardoor de scheidslijn tussen de schrijfster en het hoofdpersonage Emma Woodhouse vervaagt. Decennia later in 1856 gebruikte Gustave Flaubert deze vertelvorm in zijn roman Madame Bovary over een overspelige vrouw, die overigens ook Emma heet.

Niet alleen haar werk, maar ook haar persoon spreekt tot op de dag van vandaag tot de verbeelding. Waarbij telkens de vraag rijst hoeveel Jane Austen putte uit haar eigen leven, dat zich deels afspeelde in het Regency-tijdperk. Zo genoemd naar de jaren tussen 1811 en 1820 waarin de latere koning George IV als prins-regent zijn vader George III verving, die door ziekte het koningschap niet kon vervullen. De kunsten en literatuur bloeiden, maar er was grote sociale ongelijkheid en er golden verstikkende conventies, die Austen als geen ander beschrijft.

De eerste 25 jaar van haar leven woonde ze in het Zuid-Engelse Hampshire, in het dorp Steventon, waar haar vader dominee was. Ze was de zevende in het gezin van acht kinderen van George en Cassandra Austen. Haar ouders waren telgen van de verarmde plattelandsadel en hadden het niet breed. Een van haar zes broers was gehandicapt en woonde niet thuis. Broer Edward werd geadopteerd door een schatrijke kinderloze verwant wiens landgoed en titel hij zou erven. Haar enige zus Cassandra, die drie jaar ouder was, bleef net als zij ongehuwd en was haar levenslange vertrouwelinge.

De Regency-periode viel deels samen met het Napoleontische imperialisme en de oorlog tussen Engeland en Amerika in 1812. Twee van haar broers verdedigden Engeland als hoge marineofficieren. Maar zij beperkte zich tot het schrijven over haar eigen kleine leefwereld, de inspiratiebron voor haar hele oeuvre. Ver van huis ging zij doorgaans niet, afstanden legde ze af te voet.

Ze moet al jong koortsachtig hebben gewerkt, want toen ze nog maar 22 jaar was in 1797, had ze drie van haar klassiekers al zo goed als af: Pride and Prejudice, Sense and Sensibility en Northanger Abbey. In de haar resterende jaren kwamen er nog drie boeken bij: Emma, Mansfield Park en Persuasion. Na haar dood liet haar broer Henry de nog onuitgebrachte manuscripten van Northanger Abbey en Persuasion in 1818 samen publiceren. Hij schreef een voorwoord ter nagedachtenis aan zijn geliefde zusje en voor het eerst onthulde hij daarin haar naam als auteur.

Bij leven was ze anoniem gebleven. In Sense and Sensibility, haar eerste boek dat verscheen in 1811, stond simpelweg ‘by a lady’. Niets bijzonders. Alle auteurs, ook mannen publiceerden anoniem, zeker als het hun eerste werken betrof. Het werd beschaafd geacht om het auteurschap te scheiden van het privéleven van de schrijver. In kleine kring was wel bekend dat ze romans schreef, en ze oogstte bewondering. Prins-regent George liet weten dat hij het zou waarderen als zij haar vierde titel aan hem opdroeg: dat werd Emma.

Anders dan wel wordt gedacht, gold het aan het begin van de negentiende eeuw niet langer als ongepast als een vrouw haar verbeelding gebruikte om literatuur te schrijven. Politieke en historische boeken lagen nog wel buiten de fatsoensnormen, alhoewel Austens tijdgenote Mary Wollstonecraft zich daarvan niets aantrok. Naast romans kwam zij in 1792 met het Verlichtingspamflet A Vindication of the Rights of Woman.  

Maar als vrouwelijke romancier was Austen geen pionier. Een aantal schrijfsters had voor haar het pad geplaveid en zij verkochten veel beter dan mannen. Tot de populairste bestsellerauteurs behoorden ‘Fanny’ Frances Burney, Ann Radcliffe en Maria Edgeworth. De jonge Austen was groot fan van Burney, auteur van de spraakmakende boeken Evelina (1778) en Cecilia (1782). Van haar keek Austen de kunst af om vanuit het perspectief van een jonge vrouw die haar eigen weg moet vinden gevat en met spot te schrijven over de hoogste standen in de Engelse samenleving.

Naar haar voorbeeld wilde Austen al jong schrijfster worden en ze werd daartoe aangemoedigd door haar familie. Haar vader was haar grootste fan en stuurde in 1797 een brief aan een uitgever of hij belangstelling had voor Pride and Prejudice, maar hij kreeg geen reactie.

De Austens waren niet rijk, maar wel cultureel onderlegd. Om bij te verdienen, had dominee Austen jongens in de kost die hij voorbereidde op de universiteit van Oxford. Hij bezat een bibliotheek met honderden boeken. Zijn beide dochters had hij naar Reading Abbey Girls’ School gestuurd, een kostschool in Berkshire. Na terugkeer had de 11-jarige Jane in haar kamertje boven de ingang van de pastorie volop de gelegenheid om te lezen en haar schrijftalent te ontwikkelen. De fragmenten van komedies, en verhalen in briefvorm die ze schreef, droeg ze tijdens familieavondjes hardop voor.

Theepartijen, dansfeesten, haar neefjes en nichtjes en de vele mensen die langskwamen op de pastorie, vormden haar informatiebron. Austen was een ijzersterke observator. Sommige rijke verwanten bij wie ze te gast was, behandelden haar uit de hoogte als poor relative. Deze underdogpositie scherpte haar blik. Uit haar novels of manners, zoals je haar romans kunt noemen, blijkt dat ze de omgangsvormen tussen de standen feilloos doorzag. Ze becommentarieert soms bijtend de etiquette, normen en waarden en stelt deze ter discussie. Is eerlijkheid te verkiezen boven een leugen? Of is hypocrisie een noodzakelijk bindmiddel in de samenleving voor orde, welvaart en geluk?

Op haar 25ste zag Austen zich geconfronteerd met het besluit van haar gepensioneerde vader om naar de stad Bath te verhuizen. Ze voelde zich diep gegriefd toen haar oudste broer de familiepastorie betrok en zich vele dierbare erfstukken toe-eigende.

Een echtgenoot had haar kunnen bevrijden uit haar afhankelijke positie. Voor zover bekend, bestond haar liefdesleven uit één kortstondige flirt en kreeg ze in 1802 haar enige huwelijksaanzoek van een broer van vriendinnen. Na een nacht slapen had ze haar jawoord teruggetrokken. Ze hield niet van hem. En er zijn aanwijzingen dat ze opzag tegen het onvermijdelijke moederschap. Over een nichtje die voor de zoveelste keer in verwachting was, schreef ze in een brief ‘poor animal’.

Het geldgebrek van de familie maakte het voor haar broers ook niet makkelijk om aan het altijd dreigende statusverlies te ontsnappen. Maar zij slaagden daar toch in via militaire en kerkelijke carrières, een adoptietraject en het sluiten van goede huwelijken. Voor de ongehuwde Jane, Cassandra en hun moeder bleef na de dood van George Austen in 1805 niets anders over dan de gunst van mannelijke familieleden.

De vrouwen woonden in bij Jane’s broer Frank, tot de geadopteerde Edward ze in 1809 een cottage aanbood in het dorpje Chawton op zijn landgoed. Terug op het platteland braken gelukkige jaren aan. Austens ster was rijzende, nadat haar eerste boek in 1811 werd gepubliceerd. Maar in 1816 begon ze te kwakkelen. Een onbekende ziekte sleepte zich voort en op 18 juli 1817 overleed ze; haar zuster Cassandra zat aan haar sterfbed. Ze werd begraven in de kathedraal van Winchester en liet twaalf hoofdstukken na van een onvoltooide roman Sanditon, waaraan ze tot op het laatst had gewerkt.

Austens vroege dood droeg bij aan haar mystificatie. Ze had geen dagboeken bijgehouden. Haar zus vernietigde, zoals gebruikelijk was, het merendeel van haar duizenden brieven, omdat die tenslotte niet voor buitenstaanders waren bestemd. De familie bepaalde het zedige beeld dat er van haar naar buiten kwam. In het voorwoord van haar postuum uitgebrachte boeken schreef broer Henry dat haar leven in het teken had gestaan van ‘usefulness, literature, and religion’.

In A Memoir of Jane Austen, dat haar neefje Edward Austen in 1870 uitbracht, komt ze over als een vrome, geliefde tante, die een geïsoleerd bestaan leidde. Dat zij in werkelijkheid dol was geweest op dansen en flirten, soms te veel dronk en genadeloos kon zijn in haar oordelen over mensen, brachten latere biografen aan het licht na nauwkeurige bestudering van de brieven die gespaard zijn gebleven.

In Nederland verschenen haar boeken in de negentiende eeuw in het Engels. Ze werden vooral gelezen door de hogere standen, die het toen populaire Engels goed beheersten. Het Haagse Damesleesmuseum kocht bij de opening in 1894 zelfs meer Engels- dan Nederlandstalige boeken.

In 1922 verscheen Gevoel en verstand, een eerste vertaling van Sense and Sensibily. Een recensent noemde haar in één adem met haar achttiende-eeuwse tijdgenoten Betje Wolff en Aagje Deken. De geestigheid van het Nederlandse schrijversduo vond hij ‘guller en meeslepender’, maar Austen prees hij vanwege de ‘afwezigheid van alle sentimentaliteit’.

Anderhalve eeuw na haar dood noemde schrijver Guus Luijters haar in 1976 in de Haagse Post de ‘allergrootste’. Hij had haar boeken per toeval ontdekt en vond het een schande dat haar oeuvre niet in het Nederlands verkrijgbaar was. Om uitgevers aan te sporen moderne vertalingen op de markt te brengen, richtte hij de Nederlandse afdeling op van The Jane Austen Society.

In de tachtiger jaren volgde een herontdekking van Austen door feministes. Zij zagen haar niet als saai en kleurloos, maar als een non-conformiste die een bestaan als onafhankelijk schrijfster had verkozen boven een huwelijk. In 1980 bracht de BBC een tv-serie uit van Pride and Prejudice, die ook in Nederland werd uitgezonden. Na deze tv-bewerking zou Jane Austen hier definitief als ster doorbreken.