Harriet Taylor Mill kwam op voor vrouwen

Volgens beschrijvingen was ze een schoonheid met felle bruine ogen en een scherpe geest. Heel anders dan haar man, een brave borst, die in alles werd overschaduwd door zijn elf jaar jongere, sprankelende echtgenote. John Taylor, een groothandelaar in medicijnen, adoreerde haar. Zij vond hem na een paar jaar huwelijk saai en onaantrekkelijk. Hij had volgens een tijdgenoot een ‘dubbele onderkin’.

Harriet was 18 toen ze in 1826 met hem trouwde. Een jaar later kreeg ze haar eerste zoon, er volgde een tweede en daarna nog een dochter: drie kinderen in vijf jaar. De conceptie was vermoedelijk niet van harte gegaan. Ze schreef later dat huwende meisjes bewust in volstrekte onwetendheid werden gelaten over wat hun te wachten stond, en dat seks alleen voor het plezier van de man was.

Door piepjong te huwen was ze, zoals zoveel vrouwen, gevlucht uit een liefdeloos ouderlijk huis. Ze was de dochter van een arts. Als meisje van goede komaf had ze thuis wel enige vorm van onderwijs gekregen, maar haar scholing was niet te vergelijken met die van jongens. Taylor had grote intellectuele belangstelling en ze wond zich erover op dat in Engeland vrouwen tweederangsburgers waren. Vrouwen behoorden volgens het huwelijksrecht toe aan hun man; ze hadden geen recht op hun kinderen, op eigen bezit, ze waren juridisch onmondig, en mochten niet werken en naar school. Scheiden was ondenkbaar. Net als in de rest van Europa en Amerika bewogen de mannen en vrouwen uit de hogere klassen zich in verschillende sferen: mannen traden buitenshuis op in de publieke ruimte, vrouwen zaten thuis.

In de loop der jaren werd ze radicaler. Ze zou zich ontpoppen tot een felle tegenstander van het huwelijk, dat ze beschouwde als een vorm van slavernij. ‘De vraag is of het gerechtvaardigd is dat de ene helft van het menselijk ras hun leven moet slijten in een staat van gedwongen onderwerping aan de andere helft.’

Taylor doorzag als een van de eerste feministen van Engeland haarscherp de mechanismen van het patriarchale systeem. ‘Vrouwen worden zo opgevoed dat ze zelfs niet in staat zijn om louter fysiek te overleven zonder dat een man ze onderhoudt.’ Ze wees erop dat vrouwen geen zelfvertrouwen hadden, doordat ze geen werkervaring mochten opdoen. Hun onzekerheid bond hen nog sterker aan hun man en maakte hen geestelijk van hem afhankelijk. Niet alleen wetten, maar ook gewoonten en sociale gebruiken maakten dat vrouwen hun slavernij accepteerden. ‘Sinds hun kinderjaren is hun onderwerping ingeprent als de bijzondere bekoring en deugd van hun karakter.’

Toen Taylor en Mill elkaar in 1830 ontmoetten, werd er – vanwege de toenemende democratisering – in sommige kringen gediscussieerd over de noodzaak tot vrouwenemancipatie. Zouden vrouwen ook geen kiesrecht moeten krijgen? En waarom mochten meisjes eigenlijk niet naar school? Taylor en Mill kenden beiden ongetwijfeld Mary Wollstonecraft, die met Het pleidooi voor de rechten van de vrouw in 1792 een van de eerste feministische manifesten had geschreven.

In dit hervormingsgezinde klimaat was Taylor verrukt toen ze in Mill een geestverwant trof. Als een van de weinige mannen bekommerde hij zich om vrouwenrechten, al was dit volgens hem destijds niet meer dan een ‘abstract principe’. Mill voelde op zijn beurt ook een grote klik met Harriet. In zijn autobiografie beschrijft hij haar met eerbied als een ‘feminine genius’. Hij prees haar gevoeligheid, haar verbeeldingskracht, haar intuïtie. Niet zo raar, want hij was op slag verliefd. Ze maakte precies datgene in hem los waarnaar hij zo had gehunkerd: een explosie van gevoelens.

Zijn vader, de Schotse geleerde James Mill, had hem eigenhandig willen vormen tot een ‘mere reasoning machine’. Hij volgde het ideaal van de bevriende rechtsfilosoof Jeremy Bentham, grondlegger van het utilisme, een op het nut gerichte ethiek. Mill werd daarom als peuter al onderworpen aan een strenge studiediscipline. Vanaf zijn derde leerde hij Grieks en rekenen; daarna volgden Latijn, logica, filosofie, economie en politieke wetenschappen. Als achtjarige was hij zo geleerd dat hij zijn jongere broertjes en zusjes moest onderwijzen. Op zijn zeventiende trad hij net als zijn vader als bestuursambtenaar in dienst van de Engelse Oost-Indische Compagnie. Naast deze goedbetaalde baan kon hij artikelen en boeken schrijven.

Voor emoties was geen plek; die minachtte vader Mill. Centraal stond Benthams theorie dat alleen nuttig is wat het grootste geluk oplevert voor het grootste aantal mensen. Maar die eenzijdige intellectualistische vorming eiste z’n tol. Als twintiger werd Mill zo depressief dat hij zelfmoord overwoog. Hij realiseerde zich dat hij nooit gelukkig zou zijn, omdat zijn persoonlijke verlangens altijd ondergeschikt zouden zijn aan de behoeften van de samenleving. ‘Het hele fundament waarop mijn bestaan was gebouwd, stortte ineen.’ Dankzij romantische poëzie krabbelde hij weer op. ‘Ik kreeg weer een beetje hoop, ik was geen stok of steen.’ Mill verwierp het utilisme niet, maar bracht zijn denken meer in evenwicht met de zachte kanten van het leven. Gevoelens, muziek en kunst vielen volgens hem niet te verwaarlozen.

Harriet ontmoette hem net op het moment dat hij uit het dal was geklommen. Zijn vriend de historicus Thomas Carlyle vond het geen wonder dat de sociaal onervaren Mill verdronk in haar grote, donkere, knipperende ogen: ‘Dit was een man die nog nooit een vrouwelijk wezen in de ogen had gekeken – niet eens een koe.’

Zeer tegen de etiquette zag de getrouwde Harriet Mill heel geregeld als haar echtgenoot de deur uit was. Ze schreven elkaar bijna dagelijks: ‘my dearest loved one’ en ‘my delight’. Belangrijker dan hun liefdesgeschiedenis – die overigens strikt platonisch was, zoals Mill benadrukt in zijn memoires – was hun intense intellectuele samenwerking. De eenzame Mill had altijd verlangd naar ‘een vriend die ik helemaal kan bewonderen’. Voor zijn levenslust en werkijver lijkt deze ‘zielsverwant’ van cruciaal belang te zijn geweest. Ze waren complementair. De briljante, rationele Mill had de intuïtieve Harriet nodig om onderwerpen aan te dragen, die hij met zijn grote intellect uitwerkte. Zij kreeg van hem de feedback die ze altijd had gemist. Uit talloze brieven blijkt dat hun stukken over en weer gingen en dat ze elkaar wederzijds van commentaar voorzagen.

De vrouwenzaak hield hen beiden bezig. In het begin van hun relatie schreven ze samen essays over huwelijk en echtscheiding. En ook krantenartikelen, onder andere over huiselijk geweld. Harriet was radicaler dan hij. Mill zat soms toch gevangen in de stereotiepe victoriaanse denkwereld waar ‘vrouwelijkheid’ tegenover ‘mannelijkheid’ stond. Zo schreef hij bijvoorbeeld: ‘De grote taak van de vrouw moet zijn dat zij het leven verfraait.’ Dit werd vermoedelijk een punt van discussie, want Harriet beschouwde ‘vrouwelijkheid’ als een sociaal construct. Zij schreef het verschil tussen man en vrouw louter toe aan opvoeding.

Maar hoewel ze ervoor pleitte dat echtscheiding legaal werd, kwam de radicale Harriet er ook niet toe alle conventies aan haar laars te lappen en haar echtgenoot daadwerkelijk te verlaten. Ze wilde hem en de kinderen die schande besparen. John Taylor was opmerkelijk tolerant en bleef genereus haar leven financieren. Ondanks de sociale vernederingen die hij te verduren kreeg, ging hij uiteindelijk in 1834 akkoord met een scheiding van tafel en bed. Hun zonen bleven bij hem; Harriet ging met hun dochter Helen als chaperonne op het platteland wonen, zodat Mill haar buiten het oog van de praatgrage societyroddelaars kon bezoeken. Bij uitzondering troffen ze elkaar soms in de pas geopende Londense dierentuin.

Hun ménage à trois zou duren tot de dood van John Taylor in 1849. Naar tevredenheid van alle drie. Net als Taylor had ook Mill er geen behoefte aan om publiekelijk afgerekend te worden omdat hij buiten de lijntjes van het gangbare victoriaanse patroon kleurde. Als hij met Harriet zou weglopen, zou hij zijn aanzien als intellectueel en politiek hervormer verliezen. Mill bleef bij zijn moeder wonen.

Thomas Carlyle noemde Harriet spottend ‘Mrs Platonica’, maar zij en Mill waren niet ontevreden over hun modus vivendi. In het door hen zo bekritiseerde traditionele huwelijk ontbrak het aan gelijkwaardigheid. De man heerste als een tiran over zijn slaafse echtgenote, die hij ook dwong tot seks – het huwelijk als een vorm van prostitutie. Maar in hun eigen relatie waren ze echte kameraden.

Toch bleef het altijd zorgvuldig laveren. In 1848 bracht Mill Principes van de politieke economie uit. Hij wilde het aan Harriet opdragen, omdat zij onder meer het hoofdstuk over de toekomst van de arbeidersklasse had geschreven. Ze wilde zelf niet als coauteur op het omslag staan, zo schreef ze, ‘omdat meningen meer gewicht in de schaal leggen met alleen de autoriteit van zíjn naam’. Maar haar echtgenoot vond het ‘smakeloos en kwetsend’ als het boek door Mill aan haar werd opgedragen. Dus bleef haar naam helemaal weg, zoals wel vaker gebeurde met vrouwelijke schrijvers.

John Taylor werd uiteindelijk getroffen door kanker en Harriet verzorgde hem tot zijn dood. Om geen voer te bieden aan lasteraars, wachtte ze twee jaar totdat ze in 1851 hertrouwde met Mill. Hij was dolgelukkig, en voor de sluiting van hun huwelijk deed hij schriftelijk afstand van zijn ‘maritale macht’. Hij bracht zelf in praktijk wat hij verkondigde.

Vlak na hun huwelijk verscheen het essay The Enfranchisement of Women (‘Het stemrecht van vrouwen’). Het werd anoniem gepubliceerd in de Westminster Review, maar Mill verzekerde nadien dat Harriet het had geschreven. Ze schreef het naar aanleiding van de eerste vrouwenconventies in de Verenigde Staten. Ze doelde met enfranchisement zowel op kiesrecht voor vrouwen als op hun bevrijding uit de slavernij.

Harriet bepleitte dat vrouwen wettelijk, juridisch en economisch gelijkgesteld zouden worden, maar het allerbelangrijkst vond ze dat vrouwen de absolute vrijheid kregen om zelf te beslissen wat ze wilden. ‘Er is geen legitieme reden of noodzaak dat alle vrouwen er vrijwillig voor zouden kiezen om hun leven te wijden aan één dierlijke functie en de consequenties daarvan. Er zijn talloze vrouwen die alleen echtgenote of moeder zijn omdat ze geen andere mogelijkheid hebben.’

Vrouwenemancipatie kwam de hele mensheid ten goede, redeneerde ze. Want ongelimiteerde macht thuis maakte veel mannen lui, zelfvoldaan en conservatief, en leidde tot maatschappelijk verval. Alleen als ieder individu zou doen waar hij of zij het best in is, zou de gehele samenleving kunnen profiteren. Nu bleef de helft van de menselijke vermogens onbenut.

Van dit essay is bekend dat het van Harriets hand is. Alle andere stukken zijn coproducties met Mill, die verschenen onder zijn naam. Na hun huwelijk werd hun samenwerking nog intensiever en isoleerden ze zich zo mogelijk nog meer. Ze leden allebei aan tuberculose en voelden waarschijnlijk dat de tijd drong.

Na Mills pensionering in 1858 besloten ze omwille van hun gezondheid naar Zuid-Frankrijk te reizen. Maar Harriet kreeg een longontsteking; ze stierf in Hôtel de l’Europe in Avignon, op haar eenenvijftigste. Mill was gebroken. Hij kocht een huis op loopafstand van het Franse kerkhof waar ze begraven lag en bracht daar veel tijd door. Dit deed hij samen met Harriets dochter Helen, ‘Lilly’, ‘mijn grootste troost’, die op haar zevenentwintigste een carrière als actrice opgaf om bij haar stiefvader te gaan wonen. Net als haar moeder redigeerde ze zijn stukken en maakte zijn boeken persklaar.

Een jaar na Harriets dood verscheen On Liberty, de grondtekst van het liberalisme waarin Mill zijn vrijheidsfilosofie uiteenzet. In zijn autobiografie schreef hij dat er geen zin in het boek staat die niet diverse keren door hen beiden bekeken is, en dat onmogelijk te bepalen valt welke ideeën meer van hem zijn en welke van haar. In het voorwoord dankt hij Harriet: ‘Alles wat ik sinds jaren geschreven heb, behoort haar evengoed toe als mij.’ Tien jaar later verscheen The Subjection of Women, Mills beroemde pleidooi voor vrouwenkiesrecht, waarvan insiders wisten dat het doorborduurde op Harriets Enfranchisement.

Maar hoewel Mill Harriets bijdragen aan zijn werk prees en royaal erkende, schoven zijn tijdgenoten en historici zijn lof terzijde. Ze vonden dat Mill overdreef en hadden geen hoge dunk van Harriets intellectuele capaciteiten. Na Mills overlijden in 1873 dwong zijn uitgever Helen Taylor passages te schrappen uit Mills Autobiography die over haarzelf en haar moeder gingen. Hoewel Mill zijn woorden zelf zorgvuldig had gekozen, mocht niet zwart op wit staan dat hij zoveel aan vrouwen te danken had. Maar inmiddels valt in Mills ongecensureerde autobiografie weer te lezen: ‘Wie ooit, nu of na mijn dood, aan mij en mijn werk denkt, mag nooit vergeten dat het niet het product is van één intellect en één geweten, maar van drie.’