In de liberale versie van de Europese geschiedenis is de bevrijding van het individu te danken aan denkers uit de Renaissance, die teruggrepen op de Griekse en Romeinse Oudheid. In de tussenliggende periode van de Middeleeuwen zouden de mensen gevangen zijn geweest in traditionele groepsverbanden. Larry Siedentop haalt dat vooroordeel onderuit.
In zijn beroemde boek Die Kultur der Renaissance in Italien (1860) schreef de Zwitserse historicus Jacob Burckhardt dat in de Middeleeuwen de beide zijden van het menselijk bewustzijn – ‘het naar de wereld gerichte en het naar het innerlijk van de mens gerichte’ – hadden gesluimerd onder een ‘sluier geweven van geloof, kinderlijke schroom en illusie’. Deze sluier belemmerde een objectieve kijk op de wereld en zorgde ervoor dat mensen zichzelf alleen konden zien als onderdeel van verschillende groepsverbanden, zoals de kerk, een gilde, de familie. In de ‘vrije lucht’ van de Italiaanse stadstaatjes van de Renaissance verwaaide die sluier en werd de mens voor het eerst ‘een geestelijk individu’. Met dit individualisme, dat zich niet alleen uitte in de kunst, maar tevens in het optreden van meedogenloze huurlingenleiders en machtige zakenlieden als de Medici, brak volgens Burckhardt de moderne tijd aan.
De denkers uit de Renaissance richtten zich sterk op de Griekse en Romeinse Oudheid, die in hun ogen heel gunstig afstak tegen de periode die door hen de Middeleeuwen werd genoemd en waarin die ‘sluier’ wel heel verstikkend zou zijn geweest. De burgers uit Athene en de Romeinse Republiek werden als voorbeelden gezien. De vermeende tegenstelling tussen die vrije, individualistische burgers en de slaafse onderdanen uit de Middeleeuwen, die werden geknecht door feodale heersers en een absolutistische kerk, werd tijdens de Verlichting nog verder aangescherpt. En in de twintigste eeuw was het bijvoorbeeld Hannah Arendt die de seculiere samenleving van de Oudheid aanprees als politiek ideaal.
Tal van historici die zich bezighouden met de Oudheid, de Middeleeuwen of de Renaissance hebben aangetoond dat dit een zeer onhistorisch beeld is, maar bij het publiek is het grotendeels intact gebleven. Specialistische historici houden zich doorgaans bezig met één periode of één aspect van het verleden, en zijn daardoor niet in staat zo’n sterk ingeslepen beeld stuk te slaan en te vervangen door een meer adequate voorstelling. Vandaar dat het vaak meer generalistische historici of filosofen zijn die een dergelijke klus klaren.
De Amerikaans-Britse politiek filosoof Larry Siedentop waagt in De uitvinding van het individu zo’n poging. Hij laat zien dat in de Griekse en Romeinse Oudheid het vrije individu zoals wij dat kennen helemaal niet bestond. Ieder mens was onderdeel van een familie, en deze was strikt hiërarchisch en bovendien sterk religieus. De pater familias had absolute macht over zijn vrouw, kinderen en slaven, en was tevens de hogepriester die de verering van familiegoden en voorouders leidde. Iedereen had door geboorte een vaste plek en rol toegewezen gekregen en diende te handelen volgens de traditie. De vrije wil en het individuele geweten waren onbekende concepten, wat ook gold voor ideeën als gelijkheid en individuele rechten.
Volgens Siedentop vond aan het begin van onze jaartelling een revolutie plaats, die weliswaar nog lang niet resulteerde in de liberale samenleving en de democratische rechtsorde die de meesten van ons zeggen te waarderen, maar die wel de ontwikkeling in gang zette die daartoe zou leiden. Het christendom propageerde immers een radicaal andere kijk op mens en wereld. In de woorden van apostel Paulus: ‘Er zijn geen Joden of Grieken meer, slaven of vrijen, mannen of vrouwen – u bent allen één in Jezus Christus.’ Het was niet je geboorte of de traditie die bepaalde wie je was en welke mate van handelingsvrijheid je had. Het was je eigen vrije wil of je koos voor het christelijk geloof, waarmee je je ziel kon redden, en in de ogen van God was iedereen gelijk.
Uiteraard beweert Siedentop niet dat hiermee het liberale tijdperk was aangebroken, maar de basis was wel gelegd. Hij laat zien dat de kerk de rol van het familiehoofd inperkte, dat de opkomst van het kerkelijk recht minstens evenveel invloed had op het ontstaan van de rechtsstaat als het oude Romeinse recht, en dat de eeuwige rivaliteit tussen kerkelijke en wereldlijke heersers leidde tot de scheiding van beide domeinen. In het voetspoor van veel historici onderstreept Siedentop dat de Middeleeuwen heel wat minder duister en achterlijk waren dan vaak wordt aangenomen. Onze moderne samenleving was niet wat de eerste christenen en Middeleeuwse geestelijken voor ogen stond, maar ze is wel het onbedoelde gevolg van deze religieuze revolutie.
Volgens Siedentop is het een tragisch misverstand dat er een onoverkomelijke kloof bestaat tussen religie en secularisme, aangezien de kern van het secularisme bestaat uit de overtuiging dat alle mensen moreel gelijk zijn, zodat iedereen vrij moet zijn om zijn of haar eigen beslissingen te nemen, op basis van het eigen geweten. Het was het christendom dat in zijn ogen deze ruimte schiep.
Specialistische historici hebben reeds tal van fouten en dubieuze interpretaties gesignaleerd in het boek van Siedentop – dat in 2014 in het Engels verscheen –, maar het is wel een stimulerend boek, dat een nuttig tegenwicht biedt tegen de simplistische verhalen van fundamentalisten van christelijken, islamitischen of atheïstischen huize. Aangezien dergelijke lieden niet zelden het publieke debat proberen te domineren, is zo’n tegendraads geluid zeer welkom.
De uitvinding van het individu. De oorsprong van het westerse liberalisme.
Larry Siedentop
477 p. Ten Have, €39,99
Bestel bij Libris
