Wie verraadde Waldy Nods, bekend als ‘Sonny Boy’ uit het gelijknamige boek en de film? Tachtig jaar na de arrestatie van hemzelf, zijn ouders en hun onderduikers ontvouwt journalist Trudy van der Wees een onderbouwde theorie. Zij weet vrijwel zeker dat de verrader de Joodse verzetsman Carel Kaufman is, die onder bedreiging moest samenwerken met de Duitsers.
Op 18 januari 1944 werden Rika en Waldemar Nods met hun zoontje Waldy (Sonny Boy) in Scheveningen gearresteerd door de Haagsche Documentatiedienst, na een tip van de Sicherheitsdienst in Rotterdam. Ook vijf onderduikers, vier Joden en een gedeserteerde Nederlandse SS-militair werden opgepakt. Waldemar en Rika overleefden de oorlog niet, evenmin als drie van de vier Joodse onderduikers.
Meer historisch nieuws in uw inbox? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Annejet van der Zijl, die over het verraad schreef in haar verfilmde bestseller Sonny Boy (2004), kon niet achterhalen hoe de SD aan zijn informatie gekomen was. Maar journaliste Trudy van der Wees denkt nu het antwoordt op het mysterie te hebben gevonden. Aan de telefoon vertelt Van der Wees dat ze ‘met 99 procent zekerheid’ denkt te weten dat de Joodse economiestudent Carel Kaufman de familie Nods en de vijf mensen die bij hen waren ondergedoken verraadde.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Verzetsman werkte samen met Sichterheitsdienst
‘Kaufman maakte deel uit van de Rotterdamse verzetsgroep van Joop Westerweel’, vertelt Van der Wees. ‘Dat hij collaboreerde met de Duitsers is bekend. Dit wordt onder andere genoemd in literatuur over de Westerweelgroep. De link met het verraad in Scheveningen is echter nieuw.’
Maar hoe zit dit precies? En waarom is Van der Wees zo zeker van haar theorie? De journaliste schreef het boek Kees Chardon, boegbeeld van het Delftse verzet, dat eind januari verschijnt. Deze Delftse verzetsstrijder werd vlak na de arrestatie van de familie Nods ook opgepakt. Hij was verraden door Willem van Herwaarden (die in Sonny Boy Gerard van Haringen wordt genoemd), een van de onderduikers bij de familie Nods. Van Herwaarden had zich vrijwillig aangemeld bij de Waffen-SS, maar veranderde daarna van gedachten en besloot onder te duiken bij de familie Nods. Als deserteur hing hem de doodstraf boven het hoofd. Om zijn leven te redden, verraadde hij Chardon.
In het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) vond Van der Wees summiere informatie over Van Herwaarden, die inmiddels was overleden. ‘Er bleek een dossier over Van Herwaarden te bestaan. Daarin trof ik diverse verklaringen van hem aan, waarin hij onder andere de naam noemde van Carel Kaufman. Compleet met zijn andere schuilnamen: Carl van Smalen en Karl Kaufman. Carel Kaufman, zo blijkt uit deze verklaringen, had Van Herwaarden aan valse papieren geholpen toen hij wilde onderduiken bij de familie Nods.’
Uit het boek De Westerweelgroep en de Palestinapioniers (2015) van Hans Schippers blijkt dat Kaufman met de Sicherheitsdienst samenwerkte, vervolgt Van der Wees. ‘Daar heeft Kaufman trouwens nooit geheimzinnig over gedaan. Hij werkte met de SD samen om de Duitsers te misleiden, vertelde hij desgevraagd aan iedereen die het wilde weten. Waarschijnlijk is Kaufman ergens in 1943 gearresteerd door de Duitsers en vervolgens vrijgelaten, op voorwaarde dat hij namen leverde van ondergedoken Joden. Gaf hij die niet, dan zouden hij en zijn familie zelf op transport worden gezet.’
‘Kaufman moest nieuwe namen noemen’
Maar waarom denkt Van der Wees dat Kaufman degene is die de familie Nods verraadde? ‘Na de oorlog legde Mien Tettero-van der Lans, de zus van Rika Nods-van der Lans, een verklaring af bij de Politieke Recherche Afdeling Collaboratie Rotterdam’, vertelt ze. ‘Mien verklaarde dat ze op 15 januari 1944 bij Rika op bezoek was geweest en haar zorgen had gedeeld over een Joodse kennis die gevangenzat in Westerbork. Rika suggereerde dat ze moest proberen deze vrouw uit Westerbork te halen, terwijl ze veelbetekenend naar Van Herwaarden keek, die in de kamer aanwezig was en het gesprek volgde. Hij reageerde daarop door te zeggen dat hij eerst contact moest opnemen met iemand genaamd Carel.’
‘Van de Westerweelgroep is bekend dat deze verzetsgroep Joden heeft helpen ontsnappen uit Westerbork. Blijkbaar wist Van Herwaarden van hun activiteiten en dacht hij dat Kaufman, als lid van de Westerweelgroep, in deze situatie kon helpen. Van Herwaarden nam inderdaad contact op met Carel Kaufman en regelde een ontmoeting tussen de verzetsman en Mien, gepland voor 19 januari. Die bijeenkomst heeft echter nooit plaatsgevonden, omdat op 18 januari de familie Nods en alle onderduikers werden gearresteerd.’
De ontmoeting tussen Mien en de verzetsman vond nooit plaats
‘Mijn theorie is dat tussen het moment dat Van Herwaarden contact zocht met Carel Kaufman en de afspraak van 19 januari, Kaufman weer onder druk is gezet door de SD om onmiddellijk nieuwe namen te noemen’, zegt Van der Wees. ‘En dat hij, omdat hij net Van Herwaarden had gesproken, en wist dat de Joodse vrouw Dobbe Franken met Van Herwaarden zat ondergedoken in Scheveningen, toen de makkelijkste weg heeft gekozen.’
‘Kaufman kende Dobbe omdat hij een tijdje verkering had gehad met haar jongere zus Hannele. In Sonny Boy schrijft Annejet van der Zijl dat Dobbe Franken altijd het vermoeden heeft gehad dat het verraad afkomstig was uit de vriendenkring van haar zus. Ook Van Herwaarden verklaarde na de oorlog tegenover de Politieke Recherche dat hij dacht dat Kaufman – van wie hij de indruk had dat het een invloedrijke verzetsman was – hem en de vier Joodse onderduikers had verraden. Het is mogelijk dat Van Herwaarden Kaufman in vertrouwen de namen van alle onderduikers heeft doorgegeven, aangezien deze namen later bij de SD bekend bleken te zijn.’
‘Niet 100 procent zeker’
Alle feiten bij elkaar opgeteld ligt het in de lijn der verwachting dat Kaufman de verrader is geweest, concludeert Van der Wees. ‘Kaufman ging fanatiek te werk en heeft veel mensen verraden, onder wie Wil Westerweel, de vrouw van Joop Westerweel. Het redde zijn leven echter niet. De 23-jarige Carel Kaufman werd op 16 februari 1944 gearresteerd en stierf op 6 april 1944 in concentratiekamp Auschwitz. Zijn ouders waren hier op 6 maart dat jaar al vermoord. Carels broers zijn in de zomer van 1944 omgekomen in een onbekend kamp ergens in Midden-Europa.’
‘Het verraad redde Kaufmans leven niet’
Toch houdt de journaliste een slag om de arm. ‘Ik zeg 99,99 procent zeker te zijn van mijn theorie, niet 100 procent. Ik heb geprobeerd toegang te krijgen tot het dossier van Oberscharführer Wolfgang Becker, de SS’er die samen met Carel Kaufman een deal had gesloten en werkzaam was bij de Aussenstelle Rotterdam van de Sicherheitspolizei en SD. In dat dossier had ik mogelijk informatie over Kaufman kunnen vinden. Volgens het Bureau Opsporing Oorlogsmisdrijven is Becker echter ergens in 1944 naar Sudetenland vertrokken, mogelijk na D-Day, toen veel Duitsers op de vlucht sloegen. Hoewel hij werd beschuldigd van mishandeling, deportatie van Joden en een moord, is hij nooit opgespoord en is er niet om zijn uitlevering gevraagd. Hierdoor lijkt een dossier over hem te ontbreken. Het is ook mogelijk dat het dossier is vernietigd, zoals destijds vaker gebeurde.’
Trudy van der Wees vertelt lang te hebben getwijfeld of ze met haar theorie in de publiciteit wilde komen, maar koos ervoor omdat de slachtoffers van Kaufman en hun nabestaanden volgens haar het recht hebben om te weten wat er is gebeurd.
Drie jaar geleden beweerden onderzoekers van een Amerikaans ‘cold case-team’ met veel bombarie dat ze wisten wie Anne Frank had verraden: notaris Arnold van den Bergh van de Joodse Raad. Nederlandse historici hadden onmiddellijk kritiek op die ‘onthulling’. Een aantal academici, onder leiding van UvA-hoogleraar Joodse geschiedenis Bart Wallet, liet van dit onderzoek vervolgens weinig heel.
Van der Wees: ‘Het grote verschil tussen dat Amerikaanse onderzoek en mijn verhaal is dat ik niet op zoek was naar de verrader van de familie Nods, maar hier toevallig op stuitte terwijl ik bezig was met mijn onderzoek naar Kees Chardon. Ik heb alles gecheckt wat er maar boven water te halen viel en heb een zeer sterk vermoeden wie de verrader is. Ik zeg niet: dit is de waarheid. Maar het is een heel plausibel verhaal. Dat vindt ook mijn uitgever, Wbooks. Ik hoop dat de nabestaanden van de familie Nods en hun onderduikers met deze nieuwe feiten dit stukje familiegeschiedenis kunnen afsluiten.’
Reactie Annejet van der Zijl:
‘Enerzijds vind ik het geweldig dat Trudy van der Wees er na zoveel jaar in geslaagd is om − met wat ik nu weet aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid − de identiteit van de verrader van de Pijnboomstraat vast te stellen. Aan de andere kant is het natuurlijk buitengewoon schrijnend dat de familie Nods en hun onderduikers inderdaad, zoals de enige overlevende mij al vertelde, verraden lijken te zijn door een jonge Joodse man, die daarmee tevergeefs probeerde zichzelf en zijn familie te redden.’
‘Ik heb Trudy’s boek zelf nog niet gelezen, maar ik ben heel benieuwd naar het verhaal van deze Carel Kaufman. Was hij zich bijvoorbeeld bewust van het feit welk gruwelijk lot de gearresteerden in Oost-Europa tegemoet gingen? Of dacht hij nog − zoals veel mensen op dat moment van de bezetting − dat ze naar werkkampen zouden gaan? Hoe dan ook laat dit laatste stukje in de Sonny Boy-puzzel heel goed zien voor wat voor onmogelijke keuzes mensen tijdens zo’n oorlog komen te staan, en hoe moeilijk het soms is om duidelijke scheidslijnen te trekken tussen daders en slachtoffers.’
